“ххi асрда илм-фан тарақҚиётининг ривожланиш истиқболлари ва уларда инновацияларнинг тутган ўрни” мавзусидаги республика илмий-online конференцияси материаллари

“ХХI АСРДА ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ ВА УЛАРДА ИННОВАЦИЯЛАРНИНГ 
ТУТГАН ЎРНИ” МАВЗУСИДАГИ РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-ONLINE КОНФЕРЕНЦИЯСИ МАТЕРИАЛЛАРИ 
191 
KO‘PLIK
 
-LAR
 
AFFIKSINING
 
MA’NOLARI 
K
IBRIYO 
X
AKIMOVA
 
ADU
 
3-
BOSQICH TALABASI
 
I
LMIY RAHBAR
:
 DOT
.
 
H
AFIZA 
Z
OKIROVA
 
 
Ayub G‘ulomovning “O‘zbek tilida ko‘plik kategoriyasi” monografiyasida o‘zbek 
tilshunosligidagi alohida bir hodisani - grammatik kategoriyani chuqur tadqiq etishning ilk 
namunasi deyish mumkin. A.G‘ulomov “O‘zbek tilida ko‘plik” iborasi juda keng ma’noni o‘z 
ichiga olishini ta’kidlar ekan, “undan qo‘shimchalar orqali ifodalangan ko‘plik(gullardagi predmet 
sonining ortiqligi, gulimizdagi qaratuvchi ortiqligi, gullatdikdagi bajaruvchi shaxs ortiqligi) uqilib 
turganidek, ayrim so‘z, so‘z birikmalari orqali ifodalangan ko‘plik (biz, shoda-shoda marvarid) 
ham anglashilib turadi,” degan umumiy holatni qo‘shimcha qiladi. 
A.G‘ulomov o‘z monografiyasida “O‘zbek tilida otlardagi ko‘plik ma’nosinining yagona 
belgisi “-lar”dir” degan qat’iy fikrni ilgari suradi.
Professor A.Nurmonov esa “Otlar birlik va ko‘plik shakllariga ega. Ko‘plik shakli birlik 
shaklga –lar qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi, ya’ni otlarning –lar qo‘shimchasini 
olmagan shakli birlik shakli hisoblanadi. Otlarning ko‘plik shakli ko‘plik ma’nosidan tashqari 
hurmat (dadamlar,), umumlashtirish, kuchaytirish(ko‘zlarim,) va boshqa ma’nolarni ifodalashi 
mumkin”, deb ko‘plik shaklining boshqa ma’nolarni ham ifodalashini aytib o‘tadi. 
Ushbu fikrlarga tayangan holda biz otlardagi ko‘plik qo‘shimchasi hisoblangan –lar 
qo‘shimchasi ifodalashi mumkin bo‘lgan leksik-grammatik ma’nolarni ko‘rib o‘tamiz. 
1. 
Ot leksemalardagi ko‘plik ma’nosini ifodalaydi. Masalan: Kutish ham u uchun bir 
saodat. Har tunda yostiqqa bosh qo‘yib har tongda ko‘z ochishining o‘ziyoq bir baxt. Manzura esa 
yana qancha tund tonglarni musofirlikda qarshilashini bilmaydi.(T.Malik) 
Bu yerda –lar affiksi asl ko‘plik ma’nosini ifodalab kelgan. Tong birlik, tonglar ko‘plik 
ma’nosini ifodalgan. 
2. 
Modal ma'noni (sizlash, senlash ma’nolarini) ifodalaydi. Masalan: «Adasi, siz 
keyinroq kelarsiz», degan taklif hamda qaytmoqlik ahdini ma’lum qilib qo‘yish niyatida edi. 
Boloxonadagi yigitning «Bek akam janozaga ketganlar» deyishi yuragidagi xavotir uchqunini o‘t 
oldirdi.(T.Malik) 
Ushbu misolda III shaxs birlikda ifodalanishi kerak bo‘lgan ketgan kesimini ketganlar 
tarzida ifodalashdan maqsad-bu hurmat, o‘zini shu insondan pastligini bildirish ma’nolarini 
kuchaytirib berishdir, kelarsiz so‘zidagi -lar affiksi esa taklif, umid qilish ma’nolarini ifodalab 
kelgan. 
3. 
Joy nomlari: Toshkent-, Zangota-, Hadra-, yer- kabi. Bunday otlar -lar affiksi bilan 
ishlatilsa, shunday ataladigan joy va uning atrofi ma'nosi ifodalanadi. Masalan: Abdusamad bilan 
Abdulhamid sog‘ingan oshnalari bilan choyxonalardagi o‘tirishlarini boshlab yuborishgach, ular 
avvaliga ajablanishdi. So‘ng bu yerlarning odaticha «er-xotin birgalikda sudralib yurmasliklarini» 
bilib, afsus chodiriga o‘ralgancha bunga ham ko‘nikishdi.(T.Malik)
Ushbu “oshnalari”, “o‘tirishlarini”, “sudralib yurmasliklarini”da –lar affiksi asl ko‘plik 
ma’nosida, “bu yerlarning” so‘z birikmasida esa aytilayotgan joy va uning atrofida hududlarni ham 
nazarda tutmoqda.
4. 
Qum-, muz- , suv- kabi sanalmaydigan jism nomlari. Bu uch tur narsa otlari -lar 
affiksi bilan ishlatilsa, turli xil, mo‘l ma'no qirrasi ifodalanadi. Masalan: Bir kuni suruv o‘tlab 
yurganda qo‘qqisdan sel kelibdi-yu, qo‘ylarni surib ketibdi. Oqshomda so‘ppayib qaytayotgan 
cho‘ponini ko‘rib, xo‘jayin «Qo‘ylar qani?» deb so‘rabdi. «Siz sutga qo‘shgan suvlar yig‘ilib selga 
aylandi-yu, suruvni surib ketdi», debdi cho‘pon.(T.Malik) 
Yuqoridagi misoldagi qo‘ylarni so‘zida sanaladigan otga qo‘shilib ko‘plik ma’nosini,
suvlar so‘zida sanalmaydigan otga qo‘shilib mo‘llik, me’yordan ortiqlik ma’nolarini ifodalab 
kelgan. 

---