Hojamyrat Goçmyradow
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
Goçmyradow H~Türkmen halk döredijiligi-2010`Türkmen döwlet neşirýat gullugy
Birinji, garyp-pukaralarda ýokary ahlak hem-de adamkärçilik sypatlary.
Şeýle adamlar üçin elinden gelen zady aýamaly däldigi dessanda ündelýär. 151 Hysraw patyşanyň ogullary- Hemra, Ziwer hem-de Hurşyt Çyn-Maçyna gidýär.Hytaýda bolsa açlyk. Hemra öz getiren gallasyny halka paýlaýar.Ol gymmat bahaly göwher gaşyny berip, agalaryndan hem galla satyn alyp, halka berýär. Hemra yzyna- Müsüre gaýdanda, halk ýolda suwsaýar. Ol suw gözlegine çykýar. Guýunyň başynda Ezraýyla duşýar. Ol Hemradan jan talap edýär. Hemra aljyramaýar, hiç kime hem ýalbarmaýar. Onuň bar aladasy halky suwdan gandyrmakdy. Hemra Ezrayla:”Onda bolsa biraz pursat ber,men alyp gelýän pukaralarym bilen razylaşaýyn, janymy ondan soň al” diýýär. Halk Hemranyň tarapynda durýar. Olaryň islegi bilen Hemranyň jany alynman, gaýtam oňa 120 ýaş berilýär. Ikinjisi, uly doganlarynyň Hemra görüplik etmeginde häkimiýet ugrundaky göreş. Hemranyň agalary içigara. Olar Hemranyň üstünligini görüp bilmeýär. Atalary Hysraw patyşanyň ýanynda özlerini iş bitirýän, edermen, tagta mynasyp adamlar edip görkezmegi maksat edinýär. Şunuň bilen birlikde, Ziwer bilen Hurşyt Hemranyň ýagşylygyna ýamanlyk bilen, ýagny gözüni oýup, guýa taşlamak bilen jogap berýär. Olar atalarynyň Hemra bolan söýgüsine-de görüplik edýär. Sebäbi patyşanyň Hemra bolan söýgüsi olary häkimlige bolan hukukdan mahrum edermikä diýip gorkuzýar. Dessanyň ahyrynda Hemranyň uly doganlarynyň pyssy-pujurlyklary paş edilýär. Olary bütin köpçülik pisläp, ýurtdan çykaryp kowýar. Uçünjisi, söýgi meselesi, onda-da adamzadyň perä bolan söýgüsi. Dessanda ol uly güýç hökmünde şekillendirilýär. Dessanyň baş gahrymany Hemra özüniň ähli maksadyna söýgüniň üsti bilen ýetýär.Ol Hüýrlukganyň yşky bilen ganatlanyp,”Gitse-gelmez” ýoly bilen sag-salamat gidip, aşyk bolan peri gyzyna gowuşýar. Ol Hüýrlukganyň kömegi bilen atasynyň arzuwlan guşy Bilbil Göýäni gola salýar. Dessanyň ahyrynda Hüýrlukga doganlary tarapyndan gözi oýulyp guýa taşlanan Hemra ýene-de kömege ýetişýär. “Hüýrlukga-Hemra” dessany kompozision gurluşy boýunça iki bölümden ybarat. Birinji bölümde, şazadalaryň (Hemra,Ziwer, Hurşyt) Çyn-Maçyna gidişi, ikinji bölümde hem şazadalaryň Bilbil Göýäniň gözlegine çykyşlary beýan edilýär. Bu iki bölümiň,ýagny iki wakanyň arabaglanyşygy ýok ýaly bolup görünýär. Emma hakykatda beýle däl. Ziwer bilen Hurşydyň ýaramaz häsiýetleriniň görkezelişi iki bölümi hem birleşdirýär, biri-biriniň üstüni ýetirip,bir bitewi esere öwürýär. Hemranyň agalarynyň açgözlügi dessanyň birinji bölüminde Çyn-Maçyna gidişlerinden görkezilip başlanýar. Halkyň açlykdan horlanyşy olaryň gözüne ilmeýär, gaýtam başaryp bilse, olardan bir zat ýonmagyň aladasy bilen bolýar. Dessanyň ikinji bölüminde hem Ziwer bilen Hurşydyň ýaramaz niýeti- päli, Hemra bolan garaýşy doly açylyp görkezilýär. Dessanda dini-hyýaly sýužet ugry ep-esli orny tutýar.Hakyky durmuş ýagdaýy hyýaly ýa-da dini-hyýaly alamatlar bilen utgaşyp gidýär. Emma dessanda-da, ertekilerde bolşy ýaly, belent ruhly, pajygaly wakalary başdan 152 geçirýän, söýgi, ýigrenç şatlyk, gynanç ýaly köptaraply duýgy-düşünjesi bolan orta asyrlar adamsynyň gyzykly obrazy berilýär. Muňa Hemranyň obrazyny mysal getirmek bolar. Ol ägirt güýçli döwden üstün çykýar. Bu ýerde adalat ýene dabarandyrylýar. Şu babatda söýgüniň güýjüniň uly hyzmaty bar. Durmuşyň iň kyn şertlerinde söýgi periniň keşbinde kömege gelýär. Dessanda dini-ynanç hem görkezilýär. Baş gahrymany kyrk erenler goldaýar. Hezreti Aly oňa oglum diýip ýüzlenýär. Şeýlelikde, halk öz gahrymanyny asly perizat bolan gyza öýlendirýär. “Hüýrlukga-Hemrada” dini düşünjelere ynanmazlyk hem görkezilýär. Hemra jennet guşuny gözlemäge gidende,onuň atasy öz dini düşünjesine görä, oňa ýolda harabaçylykda, gonamçylykda ýatmazlygy nesihat edýär. Dini düşünjelere görä, şeýle ýerlerde gijesine arwah-jynlar bolýarmyş.Olaryň uklap ýatan adamy heläklemegi mümkin diýip düşünipdirler. Ine, şeýle düşünjä görä, atasy ogluna şol ýerlerde gijesine ýatmazlygy maslahat berýar. Emma ýolda ilkinji gijesinde atasynyň beren bu wesýetini bozýar. Ol bir gije gonamçylykda bolup, Hezreti Alynyň mazarynyň ýanynda ýatýar. Hezreti Aly we erenler ony şol gije owadan peri bilen duşurýar. Peri oňa erem bagyny salgy berýär,gözleýän guşuny tapmaga kömek edýär. Iň ahyrynda doganlary Hemrany öldürmekçi bolanlarynda-da, peri ýetişýär. Dini-ynanç düşünjeleri Hemranyň, onuň doganlarynyň dogluşy baradaky wakalar, Hezreti Alynyň olara 14 ýaş bermegi, emma şeýle wagt geçenden soň olaryň ölmezligi, ezraýýlyň Hemra 120 ýaş bermegi bilen düşündirmek bolar. Şu babatda Hemranyň hemaýatçylarynyň-da uly hyzmaty bar. Dessanda çeper obrazlar ulgamy täsirli berilýär. Eserde položitel gahrymanlara garşylykly edilip, Hemranyň iki doganynyň obrazy görkezilýär. Adalatlylyk bilen adalatsyzlygyň şeýle garşylykly goýulmagy ähli halklaryň folklorynda, şol sanda türkmen folklorynda hem täzelik däl. Halk döredijiliginiň erteki žanrynynda bolşy ýaly, dessanlarda-da, kiçi dogan hemişe batyr, ugurtapyjy, adalatly edilip görkezilýär. Emma dessanlarda bir ýagdaý şu häsiýetiň beýleki halklaryň folklorynda, esasan-da ertekilerinde beýan edilişinden tapawutlandyrýar. Esasy tapawut-dessanda köpaýallylyk meselesidir. Daşyndan göräýmäge bu meselede doganlaryň enebaşgalygy, olaryň arasynda bolýan duşmançylygyň sebäbini düşündirýän ýaly. Emma hakykatda beýle däl. Bu ýerde göreş häkimlik ugrunda barýar. Hemranyň uly doganlary atalarynyň Hemra bolan söýgüsine göriplik edýär. Atalarynyň Hemra bolan şeýle söýgüsi olary häkimlige bolan hukukdan mahrum edermikä diýip gorkuzýar. Dessanda çeper obrazlar ulgamy täsirli berilýär. Eserde položitel gahrymanlara garşylykly edilip, Hemranyň iki doganynyň obrazy görkezilýär. Adalatlylyk bilen adalatsyzlygyň şeýle garşylykly goýulmagy ähli halklaryň folklorynda, şol sanda türkmen folklorynda hem täzelik däl. 153 Dessanyň baş gahrymany Hemranyň obrazynda maksada okgunlylyk, ynsanperwerlik, dogruçylyk, dogana, ene-ata wepalylyk, ugurtapyjylyk, mertlik, sadalyk ýaly sypatlar görkezilýär. Hüýrlukga- perizat, hyýaly obraz. Ol söýgüsine wepaly. Hemra kaknus döwüň eline düşüp, ýere tarap pel-pelläp gelýärkä, Hüýrlukga laçyna öwrülip ony tutýar. Hemrany ölümden halas edýär, gözüni açýar. Güljemile – Hemranyň aýal dogany. Ol Hemrany goldaýar. Ynsanperwer, mähriban uýa. Şazadalar Çyn-Maçyna ugranda, gerek bolar diýen maksat bilen iki sany göwher gaşy Hemra berýär. Hemra-da göwher gaşlary doganlaryna berip, olardan satyn alan gallasyny halka paýlaýar. “Hüýrlukga-Hemra” dessanynda položitel gahrymanlar bilen birlikde, otrisatel gahrymanlar hem görkezilýär, olaryň hereketleri ýazgarylýar. Hurşytdyr Ziweriň ulumsylyk, açgözlük, şöhratparazlyk, ähtiýalanlyk, hyýanatçylyk, nalajedeýinlik ýaly ýaramaz gylyk-häsiýetleri berilýär. Olaryň ikisem içigara hem ganhor adam. Olar öz gazan çukurlaryna özleri düşüp, masgara edilip, ýurtdan kowulýar. Dessanda Müsür patyşasy Hysrawyň üstünden-de gülünýär. Ol ýurduň abatlygy, halkyň rahatlykda, eşretde ýaşamagy hakda alada etmegiň ýerine, hyýaly guşuň-Bilbil Göýäni gola salmagyň kül-külüne düşýär. Bilbil Göýäniň patyşa garap: “Sende bir düzüwliräk adamyň-da akyly ýok ekeni…” diýmegi Hysrawy has-da wejera edýär. Hüýrlukganyň aýal dogany Hüýrzagpyran-da, kazy-da otrisatel gahrymanlar.Olaryň ikisem ahlaksyz edilip görkezilýär. Hüýrzagpyran Hüýrlukganyň durmuşa çykmagyna garşy bolup hereket etse, kazy Hüýrzagpyrandan otuz posa alyp, gyzyň dawasyna delil tapyp bermäge boýun bolýar. Olaryň bu ýaramaz hereketleri dessanda ýazgarylýar. Dessanda ýokary gatlak wekilleriniň aglabasyna mahsus bolan ýaramaz gylyk-häsiýetleriň, köşk durmuşyndaky bozuklyklaryň (humar oýnamak, azgynlyk,para almak we ş.m.) paş edilişi berilýär. Köşk adamlarynyň baýlyk toplamak, wezipe edinmek, keýp-sapa, şöhrat üçin alyp barýan pyssy- pyjurlyklary-da görkezilýär. ‘Hüýrlukga-Hemra” dessany çeper okalýar. Onda dürli çeperçilik serişdeleri (meňzetme, deňeşdirme, ulaltma we ş.m.) ussatlyk bilen ulanylýar. Dessanyň hamyrmaýasy folklordan, ýagny halk ertekilerinden alnypdyr. Onda döw, peri, ezraýyl, Bilbil Göýe diýen ýaly toslanyp tapylan hyýaly zatlar getirilýär. Dessan sýužeti taýyndan “Mämmetjan” ertekisine has ýakyndyr. “Hüýrlukga-Hemra” türkmenleriň arasyna giňden ýaýran dessandyr. Ol XX asyryň 40-njy ýyllarynda Stawropol türkmenleriniň arasynda-da “Gysraw Hemra” ady bilen meşhur bolupdyr. Dessan ilkinji gezek 1941-nji ýylda neşir edilýär. Ony çapa taýýarlan hem sözbaşy ýazan B.Garryýew. Dessan neşire taýýarlanylanda, Daşkentde (1333- nji hijri), Kazanda (1328-nji hijri) çap edilen nusgalar, 1935-nji ýylda latyn 154 harpynda ýazylan nusga hem göz öňünde tutulypdyr. Ýöne welin dessanyň 1939-njy ýylda daşoguzly Nazar bagşydan ýazylyp alnan has doly nusgasy neşir ücin esas bolupdyr. Soňra ol 1950-nji, 1963-nji ýyllarda gaýtadan neşir edilýär. Dessan 1971-nji ýylda Moskwada türkmen hem rus dillerinde çapdan çykýar. Alym A.Durdyýewa dessanyň 1979-njy ýyldaky neşirini taýarlady hem-de oňa sözbaşy ýazdy. Dessanyň položitel gahrymanlarynyň üsti bilen ýaşlara mertligi, ene-ata hormaty, il-güne söýgüni ündemäkdäki hyzmaty uly. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling