Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan nazorat savollari

[P_m] nima?

97 da bor

101. 
     Shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl ma’nolarini tushuntiring.
     

97da bor

102. 
     Gap markazi haqida gapiring.
     

O`zbek tilida kesimlik qo`shimchalari o`z voqelanishlari uchun boshqa bir gapni talab qilishi ham, talab qilmasligi ham mumkin. quyidagi gaplarning kesimlariga diqqat qiling:
Men kecha maktabga bordim. O`qituvchi kelsa, dars boshlanadi.
YOmg`ir yog`masa edi, ekin-tekin ishlarini saranjomlab olgan bo`lur edik. Birinchi gapning kesimi (bordim) o`z ma‘nosini boshqa gaplarga ehtiyoj sezmasdan voqelantirmoqda. Ikkinchi gapdagi kelsa, uchinchi gapdagi yog`masa edi, saranjomlab olgan bo`lur edik kesimlarining ushbu gaplarda voqelangan ma‘nolari uchun boshqa gaplar talab qilinadi. Boshqacha aytganda, kelsa va yog`masa edi kesimlaridan anglashilgan shart ma‘nosi boshlanadi, saranjomlab olgan bo`lur edik kesimlari yordamida, saronjomlab olgan edik kesimning ma‘nosi esa undan oldindagi yog`masa edi kesimi yordamida yuzaga chiqadi. Agar ikkinchi va uchinchi gaplarning ikkinchi qismi olib tashlansa, oldingi gaplardagi kesimdan shart emas, balki istak ma‘nosi yuzaga chiqadi: O`qituvchi kelsa. YOmg`ir yog`masa edi. Saranjomlab olgan bo`lur edik kesimi esa oldingi gapsiz hech qaChon, boshqacha bo`lsa ham, ma‘nosini voqelantira olmaydi. Ma‘nosini yordamchisiz voqelantiradigan kesimlik shakli mustaqil kesimlik shakli (MKSH) deyiladi.
Boshqa gaplarsiz, Ya‘ni qurshovsiz o`z ma‘nosini voqelantira olmaydigan, voqelantirgan taqdirda esa butunlay boshqa ma‘no kelib chiqadigan kesimlik shakli nomustaqil kesimlik shakli (NKSH) deyiladi.

103. 
     Kesim shakllarini bayon qiling.
     

Grammatik shakllangan gaplarda kesimlik kategoriyasi shakli kesimlik qo`shimchalarining faqat o`zi bilan yoki bog`lama va kesimlik qo`shimchalari vositasida yasalishi mumkin.
O`zbek tilida kesimlik qo`shimchalarining quyidagi turlari mavjud.
1.Kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, Ya‘ni ajralmas, bitta moddiy ko`rinishda berilgan qo`shimchalar bo`ladi: o`qi -y , ket- aylik, kel- di. Bu qo`shimchalar (-y, -aylik, -di) ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs-son ma‘nolari birgalikda umumiy shaklga egadirlar. Masalan, o`qiy kesimidagi -y qo`shimchasi bo`lishlilik (-may uning bo`lishsiz shakli), buyruq- istak mayli(bunda - sin, -ng, (o`qisin, o`qing ) bilan paradigma - o`xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (II shaxs o`qi), birlik (ko`plikda o`qiylik) ma‘nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so`zshakllari tarkibidagi shart mayli qo`shimchasida ham ko`rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma‘nolar nol morfemalarda ham mavjud: 1.O`qi! 2.SHavkat - shoir. 3.qish.
2.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo`shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo`shimcha bilan beriladi: kel - ma - di, kel - ma -y,
3.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma‘nolari qorishiq holatda bir qo`shimcha bilan, shaxs-son ma‘nosi boshqa qo`shimcha bilan beriladi: bor- sa -ng, o`qi- sa -ngiz, ko`r- di - mi.
4.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma‘nolari qorishiq qo`shimcha bilan ifodalanadi: ko`r-ma-di-ngiz. 5.Kesimlik kategoriyasining har bir ma‘nosi alohida-alohida qo`shimchalar bilan
ifodalanadi: ko`r-ma-sa-ydi-ngiz.
6.Kesimlik kategoriya ma‘nolarini ifodalashda bog`lama yoki to`liqsiz fe‘l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo`laman (A.Muxtor ). Hamon yodimdadir: gul Chog`i erdi (Uyg`un, I. Sulton).
7.Kesimlik kategoriyasi ma‘nosi harakat tarzida shakllari bilan analitik usuldaifodalanadi: Uni ko`rdi-yu, baqirib yubordi. Siringni hech kimga ayta ko`rma. Sanab o`tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtai- nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va lisoniy sintaktik qolipda, aytilganidek, bitta ramz -(Pm) shartli belgisi bilan beriladi. quyidagi gaplarning kesim oldiga diqqat qiling.
Sensan har narsadan mutabar aziz( W-sen, Pm-san). Ha, ha, ammamning buzog`isan (W-buzog`, Pm- san ). U Cho`l burguti edi (W - Cho`l burguti, Pm- edi.)
U Shu yerda yashaydi, uyi ham Shu maktabda (W-yasha, maktabda, Pm -di).

104. 
     Grammatik shakllangan gapda kesimning xususiyatlari qanday?
     

Semantik-funktsional shakllangan gaplar to`rtga bo`linadi:
Modal so`z- gaplar (Kelasizmi?- Albatta) Undov so`z- gaplar (Beh-beh! Oh-oh) Tasdiq inkor so`z- gaplar (Ha, yo`q) Taklif-ishora so`z-gaplar (Ma. )
Bu so`z-gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi ma‘nosi (TMZSH ) so`zning lug`aviy ma‘nosida mujassamlashgan bo`ladi. Shuning uchun bunday so`z-gaplar:
a) hech qaChon kesimlik qo`shimchalarini qabul qila olmaydi. b) nutqda alohida gap bo`lib kela oladi.
v) boshqa gap tarkibiga kirganda, uning biror bo`lagi bilan semantik aloqaga kirishmaydi va o`z mustaqilligini saqlab qolaveradi.
Semantik-funktsional shakllangan so`z-gaplarda kesimlik ma‘nosi atov birligi (W) ning lug`aviy ma‘nosi tarkibida mujassamlashgan bo`lib, bunday gaplar kesimi Wm ramzi bilan beriladi.
Semantik-funktsional shakllangan gaplarda kesimlik ma‘nosi so`z-gaplarning lug`aviy ma‘nosi bilan bir butunlikni tashkil etganligi sababli kesimlik kategoriyasi uchun xos bo`lgan tasdiq-inkor, modallik, mayl, zamon, shaxs-son (TMZSH) ma‘nolarining rang-barangligi yo`q. Bunda kesimlik kategoriyasining barcha ma‘nolari uchburchak burchaklarining yig`indisiga o`xshaydi. Ma‘lumki, uchburchak burchaklarining yig`indisi 1800 teng bo`lib, bir burchak kattaroq bo`lsa, buning evaziga boshqa burchaklar kichrayadi. Semantik-funktsional shakllangan gaplarda ham kesimlikning to`rtta ma‘nosidan biri yuzaga chiqqanda boshqalari 0 (nol) ga teng bo`ladi. Bu tasdiq-inkor, mayl, zamon, shaxs-son ma‘nolarining har biri uchun alohida alohida so`zlar borligi bilan belgilanadi. Masalan, «qat‘iy bo`lishlilik» ma‘nosi (Ya‘ni mayl ma‘nosining ko`rinishi) albatta so`zi bilan ifodalansa, kesimlik shaklidagi - ma qo`shimchasi ifodalaydigan Shunday bo`lishsiz ma‘no mutlaqo so`z gapi bilan beriladi. Ha, so`zida tasdiq, yo`q so`zida inkor ma‘nosi mavjud.
Kesimlik kategoriyasi ma‘nolari kesimdagi atov birligi lug`aviy ma‘nosiga singganligi tufayli so`z-gaplarda bu ma‘nolarning har biri alohida-alohida va rang-barang ko`rinishlarda ifodalash imkoniyatlari Cheklangan. Shu boisdan o`zbek tilida kesimlik qo`shimchalarini qabul qiladigan, kesimlik kategoriyasining barcha ma‘nolarini ifodalay oladigan, lug`aviy ma‘nosi kesimlik qo`shimchalariga befarq bo`lgan, Ya‘ni ularni erkin biriktira oladigan mustaqil so`z (fe‘l, ot, sifat, son, ravish, taqlid va olmosh ) lardan lug`aviy ma‘nosida kesimlik kategoriyasi qo`shimchalarini biriktira olmaydigan, lekin ularning ma‘nolaridan birini o`z lug`aviy ma‘nosi bilan ko`Chaytirgan holda ifodalab, boshqalarini nutqqa o`ta kuchsiz holda voqelantiruvchi so`z-gaplar guruhi alohida ajralib turadi.

105. 
     Semantik-funksional shakllangan gapda kesimning xususiyatlari qanday?
     
106. 
     Kesimning tuzilishi haqida gapiring.
     

Kesim tuzilishiga ko‘ra sodda, murakkab va tartibli kesimlarga bo‘linadi. Sodda kesim- 1 mustaqil so‘z bilan ifodalanadi: Men seni sog'indim
Murakkab kesim- so‘z birikmasi holidagi kengaygan so‘z bilan ifodalandi: Sherzod yulduzni benarvon uradigan bola.
Tartibli kesim- yetakchi va yordamchi a‘zodan tuzilib, yetakchi a‘zo lug‘aviy ma‘noga ega bo‘ladi, yordamchi a'zo esa grammmatik ma‘no tashiydi: Hamma ham xalqiga xizmat qilgisi keladi.

107. 
     Kesimning ifodalanishi haqida gapiring.
     

Kesimlar ifodalanishiga ko‘ra 2 xil. 1. Ism bilan idoalanadigan kesim.
2. Fe‘l bilan ifodalanadigan kesim.
Ism bilan ifodalangan kesimlar.
Ot: Qarg'a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u qarg'a, biz odam.
Sifat: E taqsir, qissamiz uzun
Son: Ikki karra ikki toʻrt.
Ravish: O'zlashtirishing-yodaki.
Taqlid: Hamma tomon g'ovur-g'uvur, tinchlik yo'q.
Olmosh: Sen mensanu, men senman, qissamni bayon etsam.
Fe'l bilan ifodalangan kesim:
1. Maqsadim o'qimoq. 2. Qarasam, qaramaysan. 3. Ishning boshi boshlanguncha. 4. Yashnaganim yashnagan. 5. Yigit kishining uyalgani-o'lgani. 6. Ko'rdi-yu, kapalagi uchib ketdi.

108. 
     Egali gap haqida gapiring
     

Egali gap. Egasiz gap tilimizda chegaralangan bo'lib, ular egali gapga nisbatan kam. Egali gap esa tilimizning me'yoriy xususiyatidan biri. Chunki gap markazini tashkil etuvchi kesimning tarkibidagi (P) (kesimlik kategoriyasi) ning qismlaridan biri shaxs- son ma'nosi boʻlib, hamisha o'zining to'ldirilishini, u muayyanlashtirilishini talab qiladi. Bu esa gaplarning egali bo'lishini taqozo qiladi. Aytilganidek, o'zbek tilidagi gaplarning lisoniy strukturasi uch a'zo (ega, hol, kesim) dan iborat, egali gaplarda ega pozitsiyasi bo'sh boʻlmaydi, to'ldirilgan bo'ladi. U nutqda esa yuzaga chiqqan hol, yuzaga chiqqan kesim boʻlishi mumkin. Quyidagi ikki gapni qiyoslang:
1. Men kitobni o'qidim. 2. Kitobni o'qidim.Har ikkala gap ham [E-N-P] qolipi hosilasi boʻlib, ularning kesimidagi (P)ga xos shaxs-son qo'shimchalari ega, uning tabiati (qaysi shaxs, son) haqida to'liq axborot berib turibdi. Har ikkala gap uchun ham ega I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi. Biroq, ulardan birinchisida bu lisoniy to'liqlik (ega pozitsiyasining bo'sh emasligi) nutqda namoyon bo'lgan, ikkinchisida esa nutqiy ehtiyoj bo'lmaganligi tufayli yuzaga chiqmagan. Ko'rinadiki, har ikkala gap ham lisoniy egali, ega pozitsiyasi to'ldirilgan gap qismining hosilasi.
Egali gaplarning o'zi quyidagi turlarga ajratilishi mumkin: 1) egasi ifodalangan (nutqda namoyon boʻlgan) gap;
2) egasi ifodalanmagan (nutqda namoyon bo'lmagan) gap.

109. 
     Egasiz gap haqida gapiring.
     

Egasiz gaplar. Bunday gaplarda kesim tarkibidagi (Pm) ning shaxs-son ma'nosi o'ta kuchsizlanib, gap tarkibidagi eganing mutlaqo bo'lmasligini keltirib chiqaradi. Egasiz gaplarning mavjudligiga olib keluvchi omillar kesimdagi (W) va (P)ga bogʻliq ikki guruhga bo'linadi.

I. (W) ga bog'liq ravishda egasiz gapning vujudga kelishi. 1.O'timsiz fe'llar (masalan, bormoq, yurmoq, yugurmoq, qolmoq, erishmoq) vositasiz to'ldiruvchiga ega boʻlganligi tufayli majhul nisbat shaklini olganda, gap egasiz qo'llanadi: 1. Bugun stadionga boriladi. 2. O'n minut qadar yo'l yurildi. (Oyb.) 3. Institutning o'ttiz yili davomida ulkan yutuqlarga erishildi. 4. Katta trassaga chiqish uchun o'ng tomonga yuriladi. 5.Jizzaxga borish uchun Samarqanddan o'tiladi. Ma'lum bo'ladiki, gapning maksimal lisoniy qolipidagi eganing o'rni bo'sh. Buning boisi, aytilganidek, o'timsiz fe'l (erishmoq) majhul nisbatga o'tganda ega o'z-o'zidan tushib qoladi. Agar fe'l o'timli bo'lsa edi, (masalan, o'qimoq), uning vositasiz to'ldiruvchisi ga mavqeini egallar edi: Nilufar kitobni o'qidi - Kitob Nilufar tomonidan o'qildi tarzida. to'g'ri kelmoq qo'shma fe'li O'zbek tiliening izohli lug'atidagi 8-ma'nosida jo'nalish kelishigidagi harakat nomi bilan zich aloqaga kirishib, egasiz gaplar hosil bo'lishiga olib keladi: 1. Nargizaga og'ir bo'ldi, ko'p qiyinchiliklarni wengishga to'g'ri keladi. 2. Buning uchun Toshkentga o'z wakillarimizni yuborib, korxonadan zarur yordamni so'rashimizga o'g'ri keladi.

Bu gaplar kesimidagi mumkin, shart, kerak kesimlik so'zi (P dagi mayl ma'nosi ifodalovchilari bo'lib, ulardan keyin zamon va asdiq, inkor ma'nolarini ifodalovchi vositalar keladi. Kesimi [fe 'Ining III shaxs shart mayli+bo'ladi) qurilmasi asosida ifodalangan gaplar ham o'zbek tilida egasiz gaplarni hosil qiladi: 1. Hosilni o'n-o'n besh kunda yig'ib olsa bo'ladi. 3. Bu ig 'voning sabablarini tahlil qilsa bo'ladi. Bunda kesimlarning yig'ib ol, tahlil qil qismlari (W) (lug'aviy birlik) va [-sa bo'ladi] qismlari esa (P) voqelanishi.

Kesim ravishdoshning [-(i)b] shakli va boʻlmoq fe'lining turli ko'rinishlari bilan ifodalanganda ham egasiz gap vujudga keladi: 1. Bu xatning mazmunini birovga aytib bo'lmaydi.(A.Qah.). 2. Falakka qo'l uzatib, shamsu anvorni olib bo'lmas. (Mashr.). Bu kesimlarda aytib bo'l, olib bo'l qismlari (W) va [-mayd], [-mas] qismlari [Pl voqelanishi.

110. 
     Atov gap haqida gapiring.
     

Oʻzbek tilidagi atov gap egasiz gapning o'ziga xos turi: 1. Keng sahro. Quruq cho'l. Suv manbalaridan darak yo'q. 2. Yoqimli ohang. Zavqli qo'shiqlar. Anorxon yo'llaridan to'xtab tinglaydi. (I.Rah.). Bu gaplar bir qarashda kesimsiz, faqat egadan iborat gaplardek tasavvur uyg'otadi. Biroq gaplarni zamonlar bo'yicha paradigmaga solsak, quyidagi koʻrinish hosil boʻladi: 1. Keng sahro - Keng sahro edi.
2. Tun Tun edi. Demak, atov gap hozirgi zamon ko'rinishidagi kesimdan iborat egasiz gap. Qiyoslang:
1. Navbahor, ochildi gullar, sabza bo'ldi bog'lar. (Muq.).
2. Hamon yodimdadir, gul chog'i erdi.(Uyg., I.Sult.). 3. Ko'rishgan maskanim, gul bog'i erdi. (Uyg'., L.Sult.).

111. 
     Semantik-funksional shakllangan gapda ega qanday ahamiyatga ega?
     

Semantik-funksional shakllangan gap ham egasiz gapning alohida ko'rinishi: 1. Bugun bormoqchimisan?-Ha. 2. U ham - bormoqchimi? -Yo'q. 3. Kitobni olasanmi? - Bo'lmasam-chi! - 4. Nasriddin xaltani uloqtirib yubordi: Ma! Sen to'y! («Afandi latifalaridan). 5. Salom, dedi ko'rishi bilan hamma birdan. Qoʻllar o'tdi biqinlarning orasidan. (G'.Gʻul

112. 
     Grammatik shakllangan gapda ega qanday ahamiyatga ega?
     

Ega gap kesimini shakllantiruvchi (P) kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan shaxs-son (Sh) ma'nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisi: 1 Elchibek asta o'rnidan turdi. (A.Mux). 2. Biri-sensan, hiri- men. (Oyb.). 3. Shunday o'lka doim bor bo'lsin. (H.Olim.). 4. (Sen) Aytar so'zni ayt, (sen) aytmas so'zdan qayt (Maqol). Birinchi gapda Elchibek so'zi kesimdagi uchinchi shaxs birlik (nol) kesimlik qo'shimchasining, ikkinchi gapdagi biri so'zlari sensan kesimining ikkinchi shaxs birlik ([-san]) va men so'zidagi birinchi shaxs birlik ([-man]), uchinchi gapdagi o'lka so'zi bor bo'lsin kesimidagi uchinchi shaxs ([-sin]). to'rtinchi gapdagi ifodalanmagan (sen, sen) ayt, qayt so'zlari bilan ifodalangan kesimdagi ikkinchi shaxs birlik (nol) kesimlik ma'nosining muayyanlashtiruvchisi, kengaytiruvchisi. Ega gapdagi haqida borayotgan, fikr o'zi haqida belgisi kesim tomonidan ko'rsatilayotgan bo'lak. Kesimdan axborot (kommunikatsiya) anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya predmetidir. Ega bevosita kesimlik shakli (P)ga bog'lanayotganligi tufayli, hol va kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo'laklari qatoriga kiradi

113. 
     Egasi ifodalangan gap qanday gap?
     

Egali gaplarning o'zi quyidagi turlarga ajratilishi mumkin: 1) egasi ifodalangan (nutqda namoyon boʻlgan) gap;
2) egasi ifodalanmagan (nutqda namoyon bo'lmagan) gap.
Egasi ifodalangan gaplar. Kesimdagi (w), ( Pm) xususiyati va ularning o'zaro munosabati nutqda egani tushirib qondirish mumkin bo'lmaydi. Bunda eganing nutqiy voqealanishi zarur qilib qo'yadigan :
1. (W) ga bog'liq omil
2. (Pm) ga bog'liq omil mavjud

114. 
     Egasi ifodalanmagan gap qanday gap?
     

Egasi ifodalanmagan gap -nutqda namoyon bo‘lmagan gapdir.

115. 
     Yig‘iq gapda ega qanday xususiyatga ega?
     

O'zbek tilidagi yig'iq gaplar formal
yondashuvda asosan rus tili qoliplari asosida ajratilgan. Substansial
yondashuvda esa bu masalada ham gapning eng kichik qurilishqolipiga tayaniladi.
Ma'lumki, o'zbek tilida ot, sifat, son yoki boshqa so'z turkumi bilan ifodalangan kesim predikativlikning shaxs-son ko'rsatkichini qabul qila oladi yoki predikativ so'zlar orqali ifodalaydi, shuning uchun ular egasiz gapda ham kesim vazifasini bajara oladi. Ammo rus tilida esa otlar predikativlik ko'rsatkichiga ega bo'la olmaydi, shuning uchun predikativ maqomdagi otlar ega bilan kelgandagina kesim vazifasini bajara oladi. Bu holatni quyidagi misollarda ko'rishimiz mumkin: 1. Sog'-salomatmisiz? - Здоpовыли-вы? 2. O'qituvchiman. Я учительница. -
O'zbek va rus tillarida kesim o'ziga xos grammatik xususiyatga ham ega. Oʻzbek tilida kesim sodda va tarkibli turga ega, turli kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakllanadi. Kesim vazifasida kelgan so'zlarda, odatda, tasdiq-inkor, shaxs-son, modallik va zamon ko'rsatkichi boʻlishi lozim. Oʻzbek tilida ot-kesimdan iborat gap ham mavjud. Bu ot-kesimlarda birlik va ko'plik, shaxs qo'shimchalari shaxs ma'nolarini ifodalashi bilan birga, hozirgi zamon ma'nosini ham ko'rsatadi. Masalan, Tadbirkorman. Uydaman.
O'zbek tili sintaktik qurilishida ot-kesimlar ham, kesimlardagi kabi egali yoki egasiz qo'llanishi mumkin. Rus tilida esa, tilshunoslar e'tiroficha, otlarga qo'shiladigan predikativ shaxs- son qo'shimchalari yo'qligi tufayli bu tilda otning o'zi mustaqil holda ma'lum bir morfologik ko'rsatkich yordami bilan kesimgalaylana olmaydi. U faqat ega bilan kelib, kesim vazifasini bajarishi numkin. Masalan, Tadbirkorman.Я бuзнесмeн. Demak, o'zbek tilidagi gaplarning lisoniy sathdagi eng kichik qurilish qolipi asosan [WP] shaklida boʻlsa, Hind-Yevropa tillarida gapning minimal qolipi asosan [E-WPm] ko'rinishida. Bu esa bu tillar orasidagi asosiy tipologik va milliy farqlardan isoblanadi.

O'zbek tilida sodda yig'iq gap uch xil ko'rinishda namoyon bo'ladi:

1) egasi ifodalanmagan sodda yig'iq gap. Bu gapning qolipi [WPm] ko'rinishida berildi.

2) egasi ifodalanishi lozim bo'lgan sodda yig'iq gap. Bu gap [ E-WP] yoki [E-WP] qolipi hosilasi: Men - shoir. Ukam - talaba.
3) So'z-gapdan iborat yig'iq gap ([WP]): Xo'p. Rahmat. Balli kabi.

116. 
     Yoyiq gap egasining qanday xususiyati bor?
     

[WP] qolipli gaplar boshqa har qanday, [E-WP] qolipli gaplar kkinchi darajali bo'laklar bilan kengaysa, yoyiq gap hisoblanadi. So'z-gap tipidagi yig'iq gap kengaymaydi.

117. 
     Gap maksimal qolipida holning o‘rni qanday?
     

Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakllari (P)ning ma'noviy xususiyatini muayyan- ashtiruvchi, oydinlashtiruvchi bo'lak, ya'ni gap kengaytiruvchisi analadi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik: 1. Jamshid ishladi.
2. Jamshid kecha ishladi. 3. Jamshid ertaga ishlaydi. Keltirilgan gaplardagi ishladi va ishlaydi so'zshakllari gap kesimi vazifasida kelgan boʻlib, boshqa bo'laklar ana shu markaziy bo'lakning muayyanlashtiruvchilari.
(Jamshid) so'zi har uchala gapda ham kesimdagi (P)ning shaxs-son, (kecha), (ertaga) so'zlari so'zlari esa payt ma'nosini muayyanlashtirgan. Ega va gap markazidagi shaxs-son ma'nolari kabi, hol va kesimlik kategoriyasi (P) voqelanishidagi zamon ma'nolari ham bir-biriga muvofiqlashgan. Aniqrog'i, kesimlikda o'tgan zamon ma'nosi voqelanganda, hol hozirgi yoki kelasi zamon ma'nosida bo'lmaydi. Demak, ma'lum bo'ladiki, gap qurilishida gap markazidagi kesimlik kategoriyasi ma'nosi bilan uzviy bog'langan gap kengaytiruvchisi payt holi. Payt holi kesimga bogʻlanar ekan, undagi lug'aviy qism ma'nosi bilan emas, balki kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma'nosi bilan bog'liq ekanligi ot-kesimli gaplarda yanada yaqqol ko'zga tashlanadi. Masalan, ot leksema o'z semantik valentligini to'ldiruvchi har xil aniqlovchilar bilan erkin birikuv hosil qila oladi: a 'lochi talaba, shaharlik talaba, o'nta talaba va h. Bunda birikuv hosil qilish uchun talaba so'zining gap hosil qilishi, gap tarkibidan o'rin egallashi shart emas. Qiyoslang:
a 'lochi talaba, Jamshid a 'lochi talaba. Har ikkala holatda ham hosil bo'lgan birikuv me'yoriy. Chunki aniqlovchi so'z kengaytiruvchisi. Biroq bugun talaba, ertaga talaba, kecha talaba kabi so'z birikmalari g'ayrime'yoriy. Lekin ular gap tarkibiga kiritilganda va talaba so'zi kesim mavqeini egallaganda, bu g'ayrioddiylik yo'qoladi: 1.Men bugun talabaman. 2. Sen kecha talaba eding. Demak, bugun, kecha so'zlari gap kengaytiruvchici boʻlganligi va gap markazidagi (P)ga tortilganligi, bog'langanligi sababli so'z birikmasidagi nome'yoriylik gap tarkibida barham topadi.
O'rin holi ham so'z kengaytiruvchisi emas, balki gap kengaytiruvchisi ekanligi bunday vazifada keluvchi so'zlarni gapda va gapdan tashqarida SB hosil qilish uchun ot-leksemaga tobelab ko'rish asosida amin bo'lish mumkin. Qiyoslang: 1. Qishloqda muallim, zavodda ishchi. 2. Halim shaharda o'qituvchi, G'afur zavodda ishchi.
Ko'rinadiki, birinchi guruh birikuvlar g'ayrime'yoriy, ikkinchi guruh birikuvlar esa o'zbek nutqiga xos me'yoriy qurilma ekanligi hech kimda shubha uyg'otmaydi. Demak, o'rin hollari payt hollari kabi gap kengaytiruvchilaridir.
Endi holning boshqa turlariga diqqat qilamiz:
1. Ilgari ikkalamiz birga talaba edik.
2. Bu payt sen kabi o'qituvchiman.
3. Shu boisdan dadam ishchi edi.
Birinchi gapda birga so'zi ravish, ikkinchi gapda sen kabi o'xshatish, uchinchi gapdagi shu boisdan so'zshakli sabab holi. Ular gap kengaytiruvchilarimi yoki so'z kengaytiruvchilari ekanligini aniqlash uchun birikuvlarni gap tarkibidan chiqarib, zikr etilgan so'zshakllar talaba, o'qituvchi, ishchi so'zshakllarining ma'noviy valentligini toʻldirayotgan-to'ldirmayotganligini tekshiramiz:
1) birga talaba;
2) sen kabi o'qituvchi;
3) shu boisdan ishchi,

Ko'rinadiki, birikuvlar nome'yoriy va tobe so'zshakllar hokimlarining lug'aviy-ma'noviy birikuvchisi emas, balki ularning kesimlik vazifasi, mavqei bilan har doim mantiqan bog'langan.

Demak, holning mazkur turlari ham gap kengaytiruvchilaridir. Holning gap kengaytiruvchisi ekanligini asoslash uchun ot- kesimli gaplardan foydalandik. Bunda holning gap kengaytiruvchigi yaqqol ko'zga tashlanadi.

Hol gap markazini shakllantiruvchi (P) bilan bogʻlanar ekan, u, umuman, gap konstruktiv tizimida qanday mavqega ega bo'ladi? Hol gapning bevosita konstruktiv uzvi emas. Chunki holsiz ham gap tashkil topaveradi. Demak, hol kesimdan quyi mavqeni egallaydi. Ko'pincha holning gap tarkibiga kiritilishi (P) ma'nolari bilan zich bog'lanmaydi. Shu boisdan hol egadan ham quyi mavqeni egallaydi. Chunki nutqiy gaplarda kesim orqali egani tiklash holni tiklashdan ancha qulay. Ifodalanmagan holni tiklash qiyin. Ammo shuni ta'kidlash lozimki, ba'zan kesimning (W)si maqomida oʻrin, payt, sabab, maqsad va boshqa ma'noli aktantlar bilan kuchli aloqada boʻladigan leksema yuzaga chiqqanda, gapning yuza qolipida hol egadan ko'ra zarurroq faoliyatga ega boʻladi. Masalan, yurish fe'llari (bormoq, kelmoq, etmoq, ketmoq) kesim vazifasida kelganda gapda oʻrin hollarining ishtirok etishi zaruriyati kuchayadi: Uyga bordi. Shahardan keldi. Maktabga ketdi. Manzilga etdi. Bu albatta, kesimlik kategoriyasi birikuvchanligi bilan emas, balki kesim vazifasida kelayotgan fe'lning ma'noviy

xususiyati bilan belgilanadi. Demak, holning gap qurilishidagi zaruriy boʻlak darajasiga ko'tarilishi kesimdagi (W)ning muayyanlashish ehtivoji bilan belgilanadi. Hol gapning konstruktiv bo'laklari sifatidagi kesim va egadan keyin uchinchi o'rinni egallaydi.

118. 
     Holning ma’noviy turlari haqida gapiring.
     

Holning ma'noviy turlari haqida. Hol nutqda gapdan anglashilgan mazmunning, kesim ifodalagan ish-harakat, holat, voqea-hodisaning o'rni, payti, tarzi, miqdor-darajasi, sababi, maqsadi, natijasi, sharti (qatorni yana davom ettirish mumkin) kabi ma'noni ifodalaydi.

Boshqa gap bo'laklariga nisbatan holning ma'noviy turlari nisbatan ko'proq. Lekin, olaylik, aniqlovchining rang-tus aniqlovchilari, xususiyat aniqlovchilari, hajm-shakl aniqlovchilari kabi turlarini ajratish grammatik, sintaktik qurilish nuqtayi nazaridan mantiqsiz bo'lgani kabi, holning ma'noviy turi ham gap sintaktik qurilishi uchun daxlsiz. Shuningdek, ko'p hollarda o'rin- payt (Botir urushda bilinadi), sabab va maqsad (O'qish uchun Toshkentga keldi), ravish va miqdor holini (Isroil qayta-qayta o'qidi) farqlash qiyin. Chunki hol va so'zlararo munosabat nutq sharoiti, voqea-hodisaning tabiatiga va so'zlovchining maqsadiga mos ravishda turlicha voqelanishi mumkin.

119. 
     Holning tuzilish turlari haqida gapiring.
     

Holning tuzilish turlari. Lisoniy sintaktik qolipning asosiy xususiyatidan biri shuki, uni to'ldiradigan nutqiy birlik bir a'zo huquqiga ega va har qanday katta-kichiklikda boʻlishi mumkin: 1. Holning bir so'z bilan ifodalanishi: 1. Tog'am shaharga meni ham olib bordi. 2. Shalola shoshilib jo'nadi. 3. Qiz bilan salomlashib suhbatlashdi. II. Holning so'z birikmasi bilan ifodalanishi: 1. Tog'am nota- nish shaharga meni ham olib bordi. 2. Shalola favqulodda shoshilib jo'nadi. 3. Qiz bilan do'stlarcha salomlashib suhbatlashdi.
Demak, bir so'zshakl bilan ifodalangan hol sodda, kengaygan (birikma holidagi) birlik bilan ifodalangan hol murakkab deyiladi

120. 
     Holning ifodalanishi haqida gapiring.
     

Holning ifodalanishi. Hol barcha mustaqil so'z turkumi bilan ifodalanadi:
1) fe'l: Shalola shoshilib gapirdi;
2) ot: Uydan chiqarib ketdi;
3) sifat: U yaxshi o'qiydi;
4) son: Bir keldi, bir ketdi;
5) olmosh: Bunda ari keltiradi
6) taqlid: U piq-piq kuldi;
7) ravish: Ish kech tugadi.

121. 
     Gap maksimal qolipida to‘ldiruvchining o‘rni qanday?
     

To‘ldiruvchi ham aniqlovchi kabi so‘z
kengaytiruvchisi bo‘lib, gapning qurilishida mustaqil o‘rin egallamaydi, balki
gaptarkibiga o‘zi bog‘lanayotgan o‘timli fe’l bilan birga kiradi. O‘timli fe’l
gapda qanday mavqeda kelmasin, vositasiz to‘ldiruvchi u bilan bir butunlikni
tashkil etib, shu butunlikka nisbatan bo‘lak maqomida bo‘ladi. Boshqachaaytganda, mazkur gapda to‘ldiruvchi gapning bo‘lagi emas, balki kesimning
bo‘lagi — bo‘lak ichidagi bo‘lak. To‘ldiruvchi ko‘pincha, kesim(modeli – V
yoki K)ga bog‘lanadi. Lekin to‘ldiruvchi faqat kesimga tobelanib keladi,
degani emas. U barcha bo‘laklarni to‘ldirishi mumkin:
1. Kattani hurmat qil.
(ingliz tilidan olingan model: O+V) yoki (o‘zbekcha model: T+K)
2. Kattani hurmat qilishni o‘rgan.
(ingliz tilidan olingan model: O+O+V) yoki (o‘zbekcha model: T+T+K)
3. Kattani hurmat qilish – yoshlarning fazilati.
(inglizcha modellashtirishda: O+S+A+V) yoki (o‘zbekcha modeli:
T+E+A+K)
4. Bolalarimizni yoshligidan kattani hurmat qilishga о‘rgatishimiz zarur.
(inglizcha model: O+M+O+O+V) yoki (o‘zbekcha model: T+H+T+T+K)
Ko‘rinadiki, vositasiz to‘ldiruvchi 1-gapda kesimga, 2-gapda vositasiz
to‘ldiruvchiga, 3-gapda egaga, 4-gapda vositali to‘ldiruvchiga, bog‘lanib
kelyapti. Demak, to‘ldiruvchi fe’l bilan ifodalangan barcha gap bo‘laklariga
bog‘lanadi va gap tarkibiga o‘zi bog‘langan bo‘lak bilan yaxlitligicha kiradi. Bu
kengaytiruvchilar o‘zi birikayotgan so‘z bilan so‘z birikmasi hosil qiladi,
biroq gap qurilishi bilan bevosita aloqador emas
Gapning minimal qolipi [WP m]
Gapning maksimal qurilish qolipi esa [E-H- WP m] Ega, hol, kesim gapning maksimal qolipini tashkil etadi.To‘ldiruvchi va aniqlovchi esa barcha bo‘laklarga, bo‘laklarning bo'laklariga bog‘langanliklari hamda so‘z kengaytiruvchilari bo'lganligi bois lisoniy qolipdan o‘rin ola olmaydi.Ular qaysi so‘zga bog‘lanayotgan bo‘lsa, lisoniy sathda uning valentliklari sifatida yashaydi.

To‘ldiruvchi va aniqlovchi o‘zi ergashib kelayotgan bo‘laklar bilan bir butun holda bitta bo‘lak (ega, hol, kesim) bo‘lib keladi.Masalan, Sharob hammaning boshini qizdirib, hissiyotni aqldan ustun qilgan bu soatda sohibqiron Amir Temurning Hindistonning podshohi bo‘lgan zurriyoti o‘zining qilich kesmaydigan, o‘q o‘tmaydigan nazarkarda botir ekaniga arslon kiyik bilan olishganda o‘z g‘alabasiga amin bo‘lganday ishonmoqda edi (P.Qodirov) gapida uchta gap kengaytiruvchisi bor: busoatda, zurriyoti, aniq bo‘lganday. Bular to‘g‘ridan-to‘g‘ri gap markazi (kesimi) dagi kesimlik qo‘shimchalari bilan bog‘langan. Qolgan so‘zlar esa ana shu (soatda, zurriyoti, amin bo‘lganday, ishonmoqda edi) bo‘laklarning ma’noviy valentligini to‘ldirayotgan so‘z kengaytiruvchilaridir.

122. 
     To‘ldiruvchining ma’noviy turlari haqida gapiring.
     

Toldiruvchining ma’no turlari. Toldiruvchi ozi birikayotgan fe‘lning tabiatiga
kora vositali va vositasiz turlarga ajraladi.
Vositasiz toldiruvchi bilan birikish faqat otimli fe‘llarga xos. Shu boisdan vositasiz toldiruvchi otimli fe‘lning ob‘ekt valentligini toldiruvchi soz kengaytiruvchisidir. Vositasiz toldiruvchi vazifasida bosh yoki tuShum kelishigidagi soz keladi.
1.Bosh kelishikdagi vositasiz toldiruvchi:
Bunda bulbul kitob oqiydi.
Bunda qurtlar ipak toqiydi.
Bunda ari keltiradi bol,
Bunda qushlar topadi iqbol.
2.TuShum kelishigidagi vositasiz toldiruvchi:
1.Sen bahorni soginmadingmi?.
2. Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi.
Vositasiz toldiruvchi vazifasidagi soz turli-tuman ma‘nolarni ifodalaydi.
Vositasiz toldiruvchi otimli fe‘lga boglanadi deyish otimli fe‘l vositasiz
toldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. Otimli fe‘llar ham vositali, ham
vositasiz toldiruvchini oziga biriktiradi. Otimsiz fe‘llar esa faqat vositali
toldiruvchilarnigina oziga biriktiradi.
Vositasiz toldiruvchi bevosita harakatni oz ustiga olgan predmetni anglatsa,
vositali toldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bolmagan
predmetni ifodalaydi. Vositali toldiruvchi turli grammatik korsatgichlar bilan
ifodalanadi.
jonalish kelishigi: Senga oldim.
Chiqish kelishigi: Sendan oldim.orin-payt kelshigi: Menda qoldi. ko`makchi: Sen uchun oldim.
Gapdagi biror bo‘lakni to‘ldirib, unga boshqaruv yo‘li bilan tobe holatda bog’lanadigan gap bo‘lagi to‘ldiruvchidir. U fe’l kesimga bog’lanadi.To‘diruvchining ma‘noviy turlari ikki xil: vositali va vositasiz. Vositasiz to‘ldiruvchi Kimni? Nimani? Qayerni? so‘roqlariga javob bo‘ladi va tushum kelishigi shaklida keladi Vositali to‘ldiruvchi Kimga? Nimaga? Kimda? Nimada? Kimdan? Nimadan? Kim bilan? Nima bilan? kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi.
Tushum kelishigi orqali ifodalangan to‘ldiruvchi vositasiz, qolgan shakllardagi to‘ldiruvchilar vositali sanaladi.

123. 
     To‘ldiruvchining tuzilish turlari haqida gapiring.
     

To‘ldiruvchining tuzilish turlari. Boshqa bo‘laklar kabi to‘ldiruvchilar ham
sodda yoki murakkab bo‘ladi:
1.Sodda to‘ldiruvchi bir so'z yoki bir so'zga teng birliklar bilan ifodalanadi:
1.Xotirangiz mening xotiramdan o'tkir ekan.
2.U yana Pushkinga murojaat qildi.
3.Turmushimizda hamma narsa bir-biri bilan bog'liq.
2.Murakkab to’ldiruvchi kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi:
1.Men Mirzacho‘lni ham, Surxon diyorining Sherobod dashtini ham, Farg'ona
vodiysining Yozyovon qumliklarini ham ko'rganman.
2.Hasharchilarning shart-sharoitlarini yaxshilash, ularga yordam ko'rsatish to'g'risida
ko'rsatma berildi.
3.Tevarak-atrof qushlar Chug‘uriga, anvoyi gullar isiga to'lib ketdi.
Izohlanayotgan fe‘lning bo‘sh o'rnini to'ldirishda sodda to’ldiruvchi ham
kengaygan to’ldiruvchi ham bir xil mavqega ega bo'ladi u qancha kengaygan bo'lmasin, baribir bir o'rinni to'ldiradi. Bir so'zdan iborat to’ldiruvchi ham, bir necha so'z bilan kengaygan to’ldiruvchiga ham fe‘l valentligidan bitta bo‘sh o`rin «ajratilgan».

124. 
     To‘ldiruvchining ifodalanishi haqida gapiring.
     

To‘ldiruvchi quyidagicha ifodalanadi:

1. Ot bilan: Nodon kishi o‘zining nasl-nasabiga, olim kishi esa o‘zining ilm va adabiga tayanadi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Oy to‘lmagan bo‘lmasa ham, juda yorug‘, shabadada silkinayotgan terak barglarini bitta-bitta sanab chiqish mumkin. (P.Qodirov).

2. Olmosh bilan: Shaharliklar... o‘zlarini tog‘da yashayotganday his qilishadimi? (Sh.Xolmirzayev). O‘g‘il ham otaga shunchalik o‘rgandiki, u bilan birga yotadigan bo‘ldi. (Sh.Xolmirzayev).

3. Harakat nomi bilan: Xalqning hurmat qilishini tilasangiz, avval o‘zingiz hammani hurmat qiling. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Olim kishi... maqtashlar va olqishlarga uchib, o‘zini yuqori tutmaydi, kamtar bo‘ladi («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).

4. Otlashgan sifat bilan: Yomondan qoch, yaxshiga quloch och. (Maqol). Aziz o‘g‘lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo‘lma, ulardan arslondan qochganday qoch, hammaga rahm va shafqat ko‘zi bilan qara. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Botirdan yaxshi ish qolar, donodan – yaxshi so‘z. (Maqol).

5. Otlashgan son bilan: Chiqmasa... bittasini menga ber, bir-ikki oy boqay... (P.Qodirov). Ikkovga birov botolmas, otliqqa yayov etolmas. (Maqol).

6. Otlashgan olmosh bilan: Manmanlik yaramas odat ekanini anglang, hamisha buni yodingizda tuting. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Kattami, kichikmi - har qaysisini hurmatlab, yoshi va martabasiga ko‘ra muomala qiling. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).

7. Otlashgan sifatdosh bilan: Ayrilganni ayiq er, bo‘linganni bo‘ri yer. (Maqol).

8. Otlashgan ravish bilan: Ko‘kka boqma, ko‘pga boq. (Maqol). Ko‘pni bilgan oz so‘zlar, oz bo‘lsa ham soz so‘zlar. (Maqol).

9. Otlashgan taqlid so‘z bilan: To‘g‘ri, studentlar allaqachon paxtadan qaytib, yomg‘irdan ivigan parklar yana oshiq-ma’shuqlarning shivir-shiviriga to‘ldi. (O‘.Hoshimov).

10. To‘ldiruvchi so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: O‘zingdan kichiklarni kamsitmang. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Ular bosh silkib, shundoq muhtaram odam bilan tanishganlaridan minnatdor ekanliklarini izhor qilishdi (O‘.Hoshimov).

To‘ldiruvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanishi mumkin: Yoshi ulug‘ni ulug‘lasa, baxt topar. (Maqol)

125. 
     Gap maksimal qolipida aniqlovchining o‘rni qanday?
     

Gapning minimal qolipi [WP m]
Gapning maksimal qurilish qolipi esa [E-H- WP m] Ega, hol, kesim gapning maksimal qolipini tashkil etadi.To‘ldiruvchi va aniqlovchi esa barcha bo‘laklarga, bo‘laklarning bo'laklariga bog‘langanliklari hamda so‘z kengaytiruvchilari bo'lganligi bois lisoniy qolipdan o‘rin ola olmaydi.Ular qaysi so‘zga bog‘lanayotgan bo‘lsa, lisoniy sathda uning valentliklari sifatida yashaydi.

Aniqlovchi gapdagi barcha bo‘laklarni kengaytirishi mumkin. Aniqlovchi gap

bo‘lagi sifatida emas, balki boshqa gap bo‘laklarning kengaytiruvchisi qilib
berilganligi sababli kichik harfda boshqa gap bo‘lagi oldida berilmoqda. Masalan:
a) eganing kengaytiruvchisi: A’lochi Tohir keldi. (inglizcha modeli: aS+V)
yoki (o‘zbekcha modeli: aE+K)
b) kesimning kengaytiruvchisi: Sen ilg‘or о‘qituvchisan. (inglizcha modeli:
S+aV) yoki (o‘zbekcha modeli: E+aK)
d) holning kengaytiruvchisi: U azim shaharda yashaydi.(inglizcha modeli:
S+aM+K) yoki (o‘zbekcha modeli: E+aH+K)
e) to‘ldiruvchining kengaytiruvchisi: Aqlli bolalarni sevaman. (inglizcha
modeli: aO+V) yoki (o‘zbekcha modeli: aT+K)
So‘z kengaytiruvchisi nutqda kesim vazifasida kelgan so‘zga mansub
bo‘lishi ham mumkin. Masalan, Gulnora — iste’dodli talaba. Bu holatda
ham so‘z kengaytiruvchisi gap qurilishiga o‘zi ergashib kelgan so‘z bilan
birga kirib keladi va gap qurilishida alohida o‘rin egallamaydi. Yuqoridagi
gapda iste’dodli so‘zi gap kesimiga tobelanib kelganday ko‘rinadi. Aslida esa
u gap kesimiga emas, balki mana shu gapdagi kesim vazifasida voqelangan
talaba so‘ziga tobelanib kelmoqda. Shuning uchun gapning kesimi vazifasida
kelgan so‘zning leksik-semantik valentligi bilan bog‘liq bo‘lgan kengaytiruvchi
bo‘lak ham so‘z kengaytiruvchisi.

126. 
     Aniqlovchining ma’noviy turlari haqida gapiring.
     

Aniqlovchining ma‘noviy turlari 3ta: sifatlovchi aniqlovchi, qaratqich aniqlovchi va izohlovchi aniqlovchidir.

1.Sifatlovchi aniqlovchi

Aniqlovchining bu turi ot bilan ifodalangan bo‘lakka odatda bitishuv yo‘li bilan bog‘lanib, otdan anglashilgan predmetning belgi-xususiyatini, sifatini, miqdorini, o‘ringa munosabatini bildiradigan aniqlovchining bir turidir. U qanday?, qanaqa?, qaysi?, qancha?, necha?, nechanchi?, qachongi?, qayerdagi? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi.Sifatlovchi bog‘lanib kelgan so‘z sifatlanmish deb ataladi.Misollar:Ulkan bino, qiziqarli kitob, moviy osmon.

2.Bu aniqlovchi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalangan bo‘lakka moslashuv yo‘li bilan bog‘lanib, o‘zi ifodalayotgan shaxs yo predmetga boshqa bir shaxs yoki predmetning qarashli, tegishli ekanini bildiruvchi aniqlovchining bir turidir. U kimning? nimaning? qayerning? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi.

Qaratuvchi bog‘lanib kelgan so‘z qaralmish deb yuritiladi.Misollar: Maktabning bog‘i.Bazan belgisiz kelishi ham mumkin: kitob varag'i kabi.

3.Izohlovchi aniqlovchining bir turi sifatida o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zga bitishuv yo‘li bilan bog‘lanib, uni boshqacha nom berish yo‘li bilan aniqlab, izohlab keladi.

Izohlovchi bog‘lanib kelgan so‘z izohlanmish deb qaraladi.Izohlovchi izohlab kelayotgan bolakning unvonini (professor, general), amalini ( direktor, mudir), kasb, mutahasislik (o‘qituvchi, hisobchi), qarindoshlik (amaki, hola), laqab (Jalil sovuq, Musa pismiq), Tahallusni (Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek) kabilarni ifodalab keladi.

127. 
     Aniqlovchining tuzilish turlari haqida gapiring.
     

Aniqlovchi tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘ladi.
1)sodda aniqlovchi bir so‘zdan yoki bir so‘zga teng birliklar bilan ifodalanadi.

2)murakkab aniqlovchi esa bir necha so‘z bilan kengayib keladi (kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi)

Bahorgi shamol sodda aniqlovchi, Bahorgi mayin shamol murakkab aniqlovchi

128. 
     Aniqlovchining ifodalanishi haqida gapiring.
     

Aniqlovchi turli so‘z turkumlari bilan ifodalanishi mumkin.Ot (temir sandiq, kumush qish, maktabning hovlisi), sifat( yaxshi qiz), son (5-sinf) olmosh (mening kitobim, allaqaysi hijoya),ravish (ko‘p befoyda narsa) taqlid so‘z (g‘ir-g‘ir shamol) Undov so‘z (Oh-vohning ovozi)

Sifatlovchi aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi:

1) sifat bilan: Quyoshning issiq, tansiq nurlari odamlarga xush yoqadigan bo‘lib qoldi. (O‘.Hoshimov). Rang-barang gullar, har xil ekinlar, bog‘lar, suvlar quyoshda yashnab tovlanadi (Oybek). Yaxshi so‘z, yaxshi muomala, ishq-muhabbat – insonni insonga, qalbni qalbga bog‘laydigan sehrli ip. (Sh.Ubaydullayev).

2) son bilan: Ikkita zog‘ora non bilan to‘rtta turshakni dasturxonga qo‘yib tamaddi qilgan bo‘ldim. (O‘.Hoshimov). Birinchi qor ham shu tepalik boshiga yog‘adi, birinchi maysalar ham Xirmontepa bag‘rida ko‘karadi. (O‘.Hoshimov). Uch-to‘rtta yirik-yirik qora qushlar nimanidir mo‘ljalga olib shoshilmay aylanishadi. (P.Qodirov).

3) olmosh bilan: Allaqaysi dengiz qushlarining odati qiziq ekan. (O‘.Usmonov) Har bir qiyinchilikdan so‘ng bir rohat bor. (Maqol).

4) ot bilan: Asfalt ko‘chaning u er bu erida suv xalqob bo‘lib yotardi. (O‘.Hoshimov). Kumush so‘zingni chaqaga mayda qilma. (Maqol).

-dagi affiksini olgan otlar ham sifatlovchi vazifasini bajaradi. Masalan: Uydagi har bitta buyum Ma’sudani esimga soladi. (P.Q.). Toshkentlik yosh olim... atrofdagi cho‘ponlarni to‘plab, ziyofat qilib bermoqda... edi. (P.Q.).

5) sifatdosh bilan: Unda dam oladigan va yo tunab qoladigan manzil yo‘q. (K.Yashin). Aytar so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt. (Maqol).

6) ravish bilan: Ko‘p befoyda narsalarni o‘rganganingdan ko‘ra senga doimo xizmat qiladigan besh-o‘nta yaxshi o‘gitni bilganing ma’qulroq. (Seneka).

7) taqlid so‘z bilan: G‘ir-g‘ir mayin bahor

Qaratqich aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi:
1) ot yoki ot o‘rnida qo‘llanadigan olmosh bilan: Tip-tiniq fazoning bir burchida turnalar karvoni ko‘rindi. Zum o‘tmay ularning o‘ychan sadolari havoni to‘ldirdi... (O‘.Hoshimov).

2) harakat nomi bilan: U bilan uchrashishning ming xil yo‘lini izladi. (S.Ahmad). Ovora bo‘lmoqning nima zarurati bor? (A.Qodiriy).

3) otlashgan sifat bilan: Nomardga ishi tushmagan mardning qadrini bilmas. (Maqol). Tekinning minnati ko‘p, mehnatning ziynati ko‘p. (Maqol). Qo‘rqoqning ko‘zi katta, ahmoqning so‘zi katta. (Maqol).

4) otlashgan son bilan: O‘nning yarmi – besh.

5) otlashgan olmosh bilan (sifat, son o‘rnida qo‘llanadigan otlashgan olmosh bilan): Buning sababi ko‘p. (P.Qodirov).

6) otlashgan sifatdosh bilan: O‘qiganning tili ko‘p uzun bo‘ladi. (Maqol).

7) otlashgan ravish bilan: Ertaning buguni bor, bugunning ertasi bor. (Maqol)

129. 
     Gap bo‘laklari va kengaytiruvchilar munosabati qanday?
     
130. 
     So‘z birikmasi va gap bo‘lagi munosabati qanday?
     
131. 
     Konstruktiv bo‘lak nima?
     

Gapning markaziga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanadigan bo‘laklar konstruktiv bo‘laklar sanaladi. Ega va hol konstruktiv bo‘laklardir.

132. 
     Ajratilgan kengaytiruvchilarning gaplisoniy strukturasiga munosabati qanday?
     

Gapning ajratilgan kengaytiruvchilarining gap struktur sxemasiga munosabati
ular izohlayotgan atov birliklariniki kabidir. Ajratilgan kengaytiruvchilar ajralmish
(muayyanlashtirilayotgan) atov birliklarining «soyalari» bolganligi bois ular bilan
bir butun holda bevosita yoki bilvosita gap struktur qolipiga daxldor boladi.Ajratilgan kengaytiruvchilar muayyanlashtirilayotgan bolakning «soyasi»
bolganligi bois, sof nutqiy hodisadir. Shu boisdan uning mavjudligi va oziga
xosligi sof nutqiy omil - ohang bilan ham bogliqdir. Oziga xos ohangdan mahrum
qilinsa, u boshqa nutqiy hodisa - undalmaga monand bolib qoladi. Masalan, Erkin,
ukam, injener boldi gapida ukam atov birligi ajratilgan kengaytiruvchiga xos
ohangdan mahrum etilsa (ukam birligidan keyin ajratish pauzasi qollansa), u egaga
va eganing atov birligi esa undalmaga aylanib qoladi.

133. 
     Ajratilgan gap kengaytiruvchilari haqida gapiring.
     

Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarning
ma‘nolari sozlovchi uchun yetarli darajada ochilmagan bolishi mumkin. Shunda
ularning ma‘nolarini muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta‘kid ohangiga ega
bolgan atov birliklari nutqqa kiritiladi. quyidagi gaplarga e‘tibor bering:
SHavkat she‘r oqidi.
YUrtim - Nurota
Uning kafolati kerak boladi.
Soy buyida uzoq turdi.
Seni sogindim.
Tinglovchi uchun ushbu gaplardagi ma‘lum bir sozlar ma‘nolari izohlarsiz
noaniq bolishi mumkin. Buni e‘tiborga olgan holda sozlovchi ularni
muayyanlashtiruvchi sozlar bilan qollaydi. SHavkat, shoir, she‘r oqidi. YUrtim -
Nurota, toglar orasi. Uning, Ikrom Imomzodaning, kafolati kerak boladi. Soy
buyida, qosh yongoqning tagida, uzoq turdi. Seni, vafodorimni, sogindim.
Birinchi gapda ega (SHavkat)ning ma‘nosini shoir sozi, ikkinchi gapda kesim
(Nurota) ning ma‘nosini toglar orasi, uchinchi gapda aniqlovchi (uning) ning
ma‘nosini Ikrom Imomzodaning soz shakli, tortinchi gapda hol (soy boyida) ning
ma‘nosini qosh yongoqning tagida soz shakli, beshinchi gapda toldiruvchi (seni)
ning ma‘nosini vafodorimni sozshakli izoxlagan, toldirgan, muayyanlashtirgan. Bu
sozlar ozlari izohlayotgan sozlar bilan bir hokim sozga tobelanadi. Undan faqat tor
ma‘noga egaligi va ta‘kid ohangi bilan ajralib turadi. Bunday atov birliklari gapning
ajratilgan kengaytiruvchilari deyiladi. Gapning soz kengaytiruvchilari ham, gap
kengaytiruvchilari ham ajratilishi mumkin. YUqoridagi birinchi va ikkinchi gaplarda
soz kengaytiruvchilari, 3-, 4-, 5- gaplarda esa soz kengaytiruvchilari ajratilgan. Shu
boisdan ajratilgan kengaytiruvchilarni:
a) ajratilgan gap kengaytiruvchilari;
b)ajratilgan soz kengaytiruvchilari

134. 
     Ajratilgan so‘z kengaytiruvchilari haqida gapiring.
     

133da javobi bor.

135. 
     Uyushish hodisasi haqida gapiring.
     

Ozbek tilshunosligida
uyushish hodisasi bilan bogliq uchta hodisa mavjud:
Gapda uyushgan sozshakllar
qoshma gapdagi uyushiq gaplar
Uyushgan gaplar.
Uyushiqlik umumiy holat bolib, sodda gapga ham, qoshma gapga ham
xosdir. Sodda gapda sozshakllar uyushib kelsa, qoshma gapda sozshakllar, sodda
gaplar uyushib keladi.
Aytilganidek, uyushiklik ikki birlik (unsur)dan iborat boladi:
Uyushtiruvchi unsur.
UyuShuvchi unsur.
Bu ikki unsur barcha uyushish hodisalarida mavjud boladi.
Xosh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan farqlanadi?
Ma‘lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan
bolishi lozim. Shu bois ular kesimga ega bolib, bu kesim WPm (kesimlik
ko`rsatgichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki WP (semantik-funktsional eng kichik qurilish qoliplarini berish ma‘qul. Chunki, WPm da ular (W va Pm) ning
kengaytiruvchilari ham mujassamlangandir.
Sodda gap : [WPm]
Uyushiq kesimli sodda gap : [W1 + W2]Pm
Qoshma gap : [WPm U WPm]
Uyushgan qismli qoshma gap [([WPm] →[WPm]),[WPm]]
yoki: (WPm]→([WPm],[WPm]).
5. Uyushgan gap. [((E –W2),(E2–W2)) Pm]
Uyushgan gaplarga misollar keltiramiz: 1.Otam rais, onam brigadir bolgan
edi. 2.Dokondorlarning ba‘zilari kitob oqib, ba‘zilari tasbeh ogirib, ba‘zilari
esnab otirishardi. 3.Uning qollari ishda, kozi Shudgorda, ammo xayoli Zebixonda
edi. 4. Chakkasi tirishib, kozi qizarib ketdi.Uyushgan gapdagi umumiy bolak Pm ni har bir shakllanmagan W ga alohida-
alohida qoshish bilan osongina qoshma gap hosil qilish mumkin:
Qiyoslang:
1.Chakkasi tirishib, kozi qizarib ketdi - uyushgan gap.
2.Chakkasi tirishib ketdi va kozi qizarib ketdi - qoshma gap.

136. 
     Bog‘lovchisiz ochiq qatorni tushuntiring.
     

Tenglanish qatorida bogʻlovchi. Tenglanish qatori bogʻlovchili
yoki bog‘lovchisiz bo‘lishi mumkin. Bogʻlovchisiz qator faqat ohang
yordamida hosil qilinadi: 1. Karima, Gulnora, Halima bog’ga j o‘nadilar.
2 . U tanib, bilib, so ‘ray boshladi. 2. BogTovchisiz ochiq qator. Bogʻlovchisiz ochiq qatorni tashkil etuvchi a’zolar o ‘zaro uyushtiruvchi ohang yordamida bogʻlanadi:
Muhayyo, Surayyo, R a ’no, Muqaddas,
Ко ‘zimni yashnatib kiyibsiz atlas.

137. 
     Bog‘lovchili ochiq qatorni tushuntiring.
     

Bog‘lovchili qator bog‘lovchi vosita yordamida hosil qilinadi:
1. Eshikdan yosh yigit va chol kirib keldi. 2. Farzandlarimiz dono va
baxtiyordir. 1. Bogʻlovchili ochiq qator. Ayrim bogʻlovchi tenglik munosabatiga kirishayotgan har bir so‘zshakl uchun qoʻllanib, qatorni bemalol davom ettirishi mumkin: Halim ham о ‘qiydi, ham ishlaydi, ham davolanadi gapida ochiq qatorni tashkil etuvchi bogʻlovchi, aytilganidek, asosan, ayiruv bogʻlovchilar va ham yuklamasi.

138. 
     Tenglanish qatorida bog‘lovchining o‘rni qanday?
     

Ba’zi bog‘lovchi faqat ochiq qatorni, ba’zilari esa faqat yopiq qatorni tashkil etadi.Ayiruv bogʻlovchilari ochiq qatorni tashkil qiladi: 1. Biz uchun maktabyo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat ishi bo'lmog'i lozim. 2. Bunda bornafrat, na g'urbat, nag'am.Biriktiruv va zidlov bog‘lovchilari yo yopiq qatorni tashkil etadi, yoki qatorni yopadi: 1) yopiq qatorni tashkil etish: Gullar va maysalar ajib bir go ‘zallik baxsh etardi; 2) qatorni yopish: Gullar, rayhonlar va maysalar ajib bir go ‘zallik baxsh etardi. Tenglanish qatorining har ikkala turi - ochiq qator ham, yopiq qator ham Bogʻlovchisiz boʻlishi mumkin: 1. Bogʻlovchili ochiq qator. Ayrim bogʻlovchi tenglik munosabatiga kirishayotgan har bir so‘zshakl uchun qoʻllanib, qatorni bemalol davom ettirishi mumkin: Halim ham о ‘qiydi, ham ishlaydi, ham davolanadi gapida ochiq qatorni tashkil etuvchi bogʻlovchi, aytilganidek, asosan, ayiruv Bogʻlovchilar va ham yuklamasi. 2. Bogʻlovchisiz ochiq qator. Bogʻlovchisiz ochiq qatorni tashkil etuvchi a’zolar o ‘zaro uyushtiruvchi ohang yordamida bogʻlanadi:
Muhayyo, Surayyo, R a ’no, Muqaddas,
Ко ‘zimni yashnatib kiyibsiz atlas.
2.1. Bog‘ lovchisiz ochiq qatoming ikki turi mavjud:
a) har xil predmet, belgi va shu kabilar nomi beriladi: Nonsiz, tuzsiz, suvsiz uch kun qiynaldi.
b) darajalanuvchi, ko‘payuvchi, toʻldiruvchi a’zolar beriladi: Tutab, burqsib, yonib, kuydi bechora.
2.1.1. Yopiq bogʻlovchili qator a’zolari orasida:
a) uyg‘unlik ( Halim qattiqqoʻl va jiddiy edi)-,
b) zidlik (Sekin, ammo chiroyli yozadi) ma’nosi mavjud.
2.1.2. Bogʻlovchisiz yopiq qatorda tenglanuvchi a’zolar juftlashadi: 1. Erta-indin kelarman (erta yoki indin kelarman). Ba’zan ayrim vosita ham bogTovchisiz qatorni tashkil qilishda qoMlanadi: Senga emas, qizimga aytaman.

139. 
     Uyushiq kesimning o‘ziga xos xususiyatini bayon qiling.
     

U yushiq kesim ning o ‘ziga xos xususiyati. Uyushgan ega, hoi,
toidiruvchi va aniqlovchida tegishli grammatik shakl har bir so‘zshaklda
alohida-alohida mavjud b o iishi ham, faqat oxirgisida b o iib , oldingilarida
boim asligi ham mumkin. Biroq uyushgan kesimlarda kesimlik shakllari
bilan faqat oxirgi kesim shakllangan, boshqalari esa bu qo‘shimchani
olmagan boiad i: 1. Bizning yoshlar dono va zukkodirlar. 2. Do'kondorlar
molini maqtab va xaridorlarni chorlab turardilar. 3. Voqea sodir bo'lgan
jo yg a zudlik bilan borishimiz va masalaga oydinlik kiritishimiz lozim.
So'z kesimlik ko'rsatkichi bilan shakllangan va kesimlik sintaktik
pozitsiyasini egallagan boisa, u alohida hukm va tugal ma’no ifodalaydi
hamda gap hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan gapda ham uyushgan kesimning
barchasi [Pm] ko'rsatkichi bilan shakllantirilganda, ulaming har biri alohida-
alohida gapni hosil qiladi va natijada qo'shma gap vujudga keladi.
Qiyoslang: 1. Siz a ’lochi va jamoatchi kishisiz (uyushiq kesimii gap) - Siz
a ’lochisiz va jamoatchisiz (qo'shma gap). 2. U vaqtlarda otam kosib, onam
tikuvchi edi (uyushgan sodda gap) - U vaqtlarda otam kosib edi va onamtikuvchi edi (qo‘shma gap).
Ikkinchi gapning har bir kesim ini [Pm] bilan to‘ia shakl lantirib, qo‘shma
gap tarzida qo‘llash uslubiy g'alizlikni keltirib chiqaradi. Shu bois ushbu
o‘rinda qo‘shma gap emas, balki uyushiq kesimli sodda gapni ishlatish
o‘ng‘ay.
Uyushiq kesimning har xil so‘z turkumi bilan ifodalanishi ham
uchraydigan hodisa. Bu ot va olmoshda mavjud: Taniganim, hilganim sen va
Halimdir. Biroq fe'l va boshqa turkum so'zi uyushiq kesim hosil qila
olmaydi. Chunki ot, fe’l boshqacha va qolgan turkumlar boshqacha
tuslanishga ega bo‘ladi: Itingdurman va bo'zlagaydirman, Bu gapda kesimlik
ko‘rsatkichlarini ikkala so‘zshakl uchun bitta qilib bo'lmaydi: Itingdur va
bo ‘zlagaydurman kabi.
Uyushiq kcsimlarning oldin turgani -i(b) shaklli ravishdosh bilan
ifodalanganda, hoi bilan monand boMib qoladi: 1. U ko'rqib baqirib yubordi.
2. U tanib, bilib s o ‘ray boshladi. Har ikkala qo'llanishda ham fe’ l
so‘zshakllar bir-biriga o ’xshaydi. Biroq gaplardan birinchisida fe’l hoi
{ко ‘rib) va kesim {baqirib yubordi) vazifasida. Keyingi gapda esa uyushiq
kesim mavjud. Biroq birinchi gapda uyushiqlikning zaruriy belgisi -
uyushtiruvchi ohang mavjud emas.

140. 
     Undalmaning gap lisoniy strukturasiga munosabati qanday?
     

Undalma gap tarkibidagi II shaxs kishilik olmoshi
boTgan so‘zshakl ma’nosini muayyan-lashtiruvchi unsur bo‘lib, u mantiqan
so‘z kengaytiruvchisi maqomida boiadi. Biroq u kengayayotgan so'z bilan
bogianganda, grammatik aloqaga ega emas. Undalma mazmunan bogiangan
so‘zshakl nutq yo‘naltirilgan shaxs yoki narsa predmetni ifodalaydi.
Undalma vazifasida, odatda, bosh kelishikdagi ot, ba’zan otlashgan
so‘zshakllar keladi.
Demak, undalma gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor boim agan,
gap tarkibidagi ifodalangan yoki ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshining
so‘z kengaytiruvchisi hisoblanadi. Ajratilgan b o iak ajralmish b o iak bilan
mazm unangina munosabatga kirishganligi kabi, undalma ham nutq
yo‘naltirilgan shaxs, predmet bilan mazmun iy bogianishga ega bo'ladi.
Undalma kengaytirgan olmosh so‘zshakl gapning barcha boiaklari,
boiakning kengaytiruvchilari. qolaversa, b o iak boiaklarining kengayti-
ruvchilari boiishi mumkin:
kesim: Do ‘stim, ishonganim sensan;
ega: Oybek, sen maktahga kechikyapsan;
hoi: Halim, sen tufayli murodimgayetdim;
aniqlovchi: Gulbadan, sening muhabbating dilingdapinhon;
toidiruvchi: Qarchig'ay changalim, senga y o ‘I bo'lsin.
Undalma qoilanganda u kengaytirgan so'z tushib qolishi ham mumkin.
1. Ey Sharqning bo'stoni, dilimga payvand! 2. Kel, ey Furqat, suxanni
muxtasar qil.
So'zlovchining nutqi qaratilgan shaxs/prcdmetni ifodalovchi so‘zshakl
gap tarkibida yo'q boiishi va uni tiklab ham boim asligi mumkin: 1. Hoy
qizlar, mana bo'ldi pora-pora paranji. 2 . Yigitcha, mashina jo'nayapti.
Ammo baribir, undalma ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshi mazmunining
muayyanlashtiruvchisi ekanligi maʼlum boʻlib turadi.

141. 
     Undalmaning ifodalanishi qanday?
     

Undalma vazifasida qoilanadigan so'z:
ot: Xola, bemahalda nima qilib yuribsizlar otlashgan so'z: 1. Ко ‘rganlar, gapiring. 2. Tenlagim, nima deysan? 3.
Birinchi, men ikkinchi!

142. 
     Undalmaning kengayishi haqida gapiring.
     

Undalma kengayishi ham mumkin: 1. Yaxshi yigit, sevganingdan
ayrilma. 2. Oq Hon, oppoq Hon, oydinda yotganing qani?
Undalma uyushishi ham mumkin. Bunda nutq turli narsalarga qaratiladi.
Daraxtlar, bo ‘stonlar, sizdan so ‘rayman.
Undalma gapning barcha o'rinlarida kela oladi. Gap boshida kelganda
uni ochadi, oxirida esa yopadi: 1. Aziz do'stim, omonmisan? 2. Omonmisan,
aziz do ‘stim.
Undalma mustaqil gap maqomini ham olishi mumkin: 1. Opa! Sen ham
odam edingmi? 2. Bola qichqirdi: «Dada!» Bunda u vokativ gap bo'ladi.

143. 
     Kirish va kiritmalarning gap lisoniy strukturasiga munosabati haqida gapiring.
     

Kiritma qurilmaning o‘rni ham gap tarkibida qat'iy. U asosiy fikrga
qo‘shimcha, ilova fikmi ifodalaganligi bois gap avvalida kela olmaydi.
Chunki asosiy fikr boshlanmasdan ilova fikrni berish noo‘rin. Shuningdek,
kiritma, odatda, gap oxirida ham boMmaydi.
Kiritma gapning yana bir xususiyati uning yig‘iq (kesimdangina iborat)
boim asligi: 1. Yalpiz (cho'l yalpizini aytganim yo'q) oshga solinadi. 2.
O 'sha yosh bolani (u ota-onasiz qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi.
Chunki, birinchidan, fikr qo‘shimcha boisa-da, u muhim, shu boisdan,
odatda, uni faqat kesim bilan berishning imkoni yo‘q. Ikkinchidan, kiritma
bir so‘z bilan berilsa, u ajratilgan boiakka aylanib qoladi: Onam (o'gay)
meni k o ‘p urishardi. Bunday koiinishdagi ajratilgan b o iak ba’zi darslik va
qoilanm ada kiritma gap sifatida talqin qilinadi. Aslida Otam (o'gay) qazo
qildi gapida o'gay birligi ajratilgan aniqlovchi (Bayroq, havo rang,
hilpiramoqda gapidagi kabi).
Demak, kiritma qurilmali gap mohiyatan qo‘shma gapga o‘xshaydi.
Biroq grammatik aloqa va intonatsion o ‘ziga xoslik ularni farqlovchi belgi.
Misol sifatida O 'nnondan (u yerda yirtqich hay’vonlar bor edi) bo'kirgan
ovozlar eshitilardi gapini olaylik. Gap mazmunini O'rmonda yirtqich
hayvonlar bor, shuning uchun и yerda bo ‘kirgan ovozlar eshitilardi deya
tushunish mumkin. Biroq uni O'rmonda bo'kirgan ovozlar eshitilardi, и
yerda yirtqich hayvonlar bor edi tarzida o‘zgartirilsa, gaplardagi grammatik
mustaqillik kuchayib, qo‘shma gaplik xususiyati susayadi, alohida sodda
gaplarga intilish o ‘sadi.

144. 
     Kirishlarga tavsif bering.
     

Kirish kengaytiruvchilar. M a’lum bo'ladiki, gap [Pm] i
tarkibida mayl/modallik m a’nosi ham mavjud. Modallik gap kesim ini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Tilshunoslikda modallikning
o'zigina gapni tashkil etadi degan qarash ham mavjud. Chunki gap [Pmjida
mavjud va xilma-xil vosita bilan ifodalangan taxmin, gumon, shubha,
ishonch, qat’iylik, shart, istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zaruriyat,
majburiylik kabi m a’no ifodalangan har qanday hukm, fikrda ustuvor qiymati
bilan ajralib turadi. Shu boisdan gap tarkibida gap boiaklari bilan grammatik
aloqaga kirishmagan, so'z birikmasi hosil qilmagan boisa-da, [Pm] dagi
mazkur ma’noga bevosita daxldor b o igan subyektiv modallik munosabatini
ifodalaydigan atov birliklari ko'plab uchraydi: 1. Aka, bugun ota-onalar
yig'ilishiga dadam boradilarmi? - Dadam, albatta, boradilar, balki, onam
ham borarlar. 2. To'g'ri, yomon odam jazosini tortishi kerak, - dedi Saida.
3. Bu chol, qizining so‘ziga qaraganda, hali ju d a baquvvat ekan. 4. Siz,
d yla b qarasam, shu lavozimga loyiq nomzod ekansiz. Bunday atov birliklari va qurilmalar gap tarkibiga kirar ekan, [PmJ
tarkibidagi modal va tasdiq/inkor m a’nosini muayyanlashtiradi, ya’ni
gapning kesimi bilan bogNanadi. Shu boisdan ular modal yoki kirish
kengaytiruvchi deb ataladi. Kirish kengaytiruvchilar gapning konstruktiv
bo‘laklari sanalmish ega va hoi kabi faqat va to‘g ‘ridan-to‘g‘ri gap
markaziga munosabatda boʻladi

145. 
     Kiritmaga tavsif bering.
     

. Kiritma qurilma gap holatida bo‘lib, nutqda
gapdan anglashilayotgan fikrga qo‘shimcha tariqasidagi yangi fikm i bayon
etish vositasi. Kiritma kirish gapdan o ‘zining gaplik mohiyati ga to‘la
egaligi (kirish gap garchi shaklan gap tarzida bo‘lsa-da, ko‘proq kirish so‘z
tabiatiga ega bo‘ladi), asosiy gap bilan mazmuniy bog‘liqlikning o ‘ziga
xosligi bilan ajralib turadi: Buvamga (hamma band bo ‘Iganligi uchun) men
qarashib turadigan bo'ldim. Bu gapdagi hamma band bo'lganligi uchun
qurilmasi kiritma gap bo‘lib, u asosiy gap bilan grammatik jihatdanbog‘lanmasa-da, mazmunan undan anglashilgan voqea/hodisaning sababini
bildirib, mazmunan qo‘shma gapda boMgani kabi izohlash vazifasini
o ‘tamoqda. Kiritma gapning nisbiy mustaqilligi gap ohangidan ham
anglashilib turadi.

146. 
     Darak gapning xususiyatlari haqida gapiring.
     

D arak gap. Darak gap xabar berish, biror hodisa yoki dalilni tasdiqlash
xususiyatiga ega boMadi: 1. Umrim bo'yi seni kutarman. 2. Sarvi gulro‘
kelmadi.
Darak gap kesimlikdagi mayl m a’nosiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin:
1) aniq xabar: Bola keldi;
2) taxmin: Ertaga majlis bo ‘lar;
3) istak: bugun bozorga chiqsam.
Bu qatorni yana davom ettirish mumkin.
Darak gap istakni ifodalaganda, so‘zlovchining taxmin-tilagi haqida
xabar beradi. Istak qat’iylashsa, u buyruq gapga aylanib ketadi. Bu bilan
darak va buyruq gap bir-biriga yaqinlashadi: Sen borsang - Sen bor.
Darak gapda so‘z tartibi, odatda, buzilmagan, gap esa darak
intonatsiyasiga ega boiadi. Shuningdek, darak gapning kesimi ham о‘ziga
xos. U so‘roq yuklamasidan xoli va aniqlik mayli shaklida boiadi.
Atov gap va so‘z-gap ham darak tabiatiga ega boiadi: 1. Qish. 2. Ha. 3.
Rahmat.

147. 
     So‘roq gapning xusisiyatlari haqida gapiring.
     

S o6roq gap. So‘roq gapda so‘roq ma’nosiga boshqa ma’no ham
qorishgan holda bo‘lishi mumkin:
1) so‘roqning o’zi: Halim keldimi?
2) sohoq-hayrat: Halim keldimi?
3) so‘roq-taajjub: Yozda ham shunday yom g ‘ir yog ‘adimi?
4) so‘roq-mamnunlik: Halim tugatdimi-a?
5) so‘roq-gumon: Olib chiqarmikin?
6) so "roq-taxmin: Sen Olim emasmisan?
7) so‘roq-darak: Tugatdimi? (Ко ‘rdingmi, tugatdi ma’nosida.)
8) so‘roq-buyruq: Tezroqjo'namaysizmi?
So‘roq gap kutilayotgan javobga munosabatiga ko‘ra uch xil:
1) sof so‘roq gaplar javob talab qiladi: Bugun qayerga borasan?
2) ritorik so‘roq gap javob talab qilmaydi va mohiyatan darak. shaklan
so‘roq gap hisoblanadi: Onani sevmaydigan odam odammi?
3) so‘roq-buyruq gap so‘roq yo‘li bilan buyurish ma’nosini ifodalaydi:
Tezroq kelmaysizmil
So‘roq gap mazmun hajmiga ko‘ra ikki xil:
1) umumiy so‘roq. Bunda narsa yoki hodisa toialigicha aniqlanadi: Bu
nima? Bu kitobmi? Bunda javob kesimga tegishli bo‘ladi.
2) xususiy so‘roq. Bunda narsa yoki hodisaning bir tomoni aniqlanadi:
Bu qanday kitob? Kitobning varag‘i qancha? Sen qayerdan kelding? Bunda
javob so‘roq olmoshi bilan ifodalangan kesimdan boshqa har qanday bo‘lak
bo‘ladi.
So‘roq gapda so‘roq ma’nosi quyidagi vositalarga tayanadi:
1) so‘roq yuklamalari;
2) so‘roq olmoshlari;
3) so‘roq ohangi.

148. 
     Buyruq gapning xususiyatlari haqida gapiring.
     

Buyruq gap. Buyruq gap tinglovchini biror predmetga biror ishni
bajarishga undash, buyurish, qistash m a’nolarini ifodalash uchun xizmat
qiladi. Bunday m a’noviy ko‘rinish turli-tumandir. Shunga ko‘ra, buyraq gap
o‘z ichida har xil ko‘rinishga ega bo‘ladi.
1) sof buyruq: Tez bor!
2) buyruq-qistash: Borsang-chi! -
3) buyruq-iltimos: Menga ham bering.
4) buyruq-maslahat: Yaxshisi, ityda qola qol.
5) buyruq-tilak: Yashasin tinchlik.
6) buyruq-chaqiriq: Olg ‘a!
Buyruq gapning bu turlari ohang jihatidan farqlanib turadi.
Buyruq gapning kesimi, odatda, buyruq mayl ining ikkinchi shaxs. ba’zan
uchinchi shaxs shaklidagi fe’ldan bo‘ladi: Bor! Chekilmasin! Kesim birinchi
shaxs buyruq maylidagi fe’ldan bo‘lganda, gap ohangidagi qat’iylik unibuyruq gapga aylantiradi: Nomns uchun kurashaylik!
Ba’zi hollarda aniqlik maylidagi yaqin o‘tgan zamon fe’li ham buyruqni
ifodalashi mumkin: Qani, jo'nadik!
Buyruq gap ko‘pincha undalmali va undovli boMadi: 1. Hoy, tezroq
yuringlar. 2. Bozor, buyoqqa kel!

149. 
     Gapning aktual bo‘linishi haqida gapiring.
     

Aktual bo’linish sof nutqiy hodisa.Gap bo’laklarining o’zaro gapdagi joylashishiga actual bo’linish deyiladi.Aktual bo’linishda tema-ma’lum va rema-yangi kabi gapning qismlari bo’ladi.Axborotning tinglovchiga ma’lum parchalarini ifodalovchi so’zlar gap boshida keladi.
. Gapning axborot vazifasi
nuqtayi nazaridan tuzilishi aktual tuzilish deyiladi. Aktual tuzilmaning
tarkibiy qismlari aktual bo‘lak deyiladi.
Aktual vazifa nuqtayi nazaridan gapni tashkil etuvchi unsurlar tema
(ma’lum) va rema (yangi) qismlarga bo‘linadi. Gapning rema qismi
kommunikativ (axborot) nuqtayi nazardan ahamiyatli bo‘ladi. Savol ana shu
rcmani aniqlash uchun beriladi. Gapning tema qismi m a’lum bo‘lganligi
uchun so'roq gapda aynan takrorlanadi. Yuqoridagi gaplarda tema-rematik
(aktual) bo'linish quyidagicha (55-jadval)
Gapning aktual bo'linishi mantiqiy birlik bo'lgan hukmning bo'laklanishi
(subyekt va predikatga bo'linish) ga o'xshaydi. Shu boisdan ayrim tilshunoslar
aktual bo'linishni mantiqiy-grammatik bo ‘linish deb ham nomlaydi.
Aktual bo'linish - sof nutqiy hodisa. Lekin aktuallashish lisoniy
strukturadan mutlaqo uzilgan deyish noto'g'ri. Har qanday hodisa muayyan
mohiyatning ko'rinishi bo'lganligi kabi aktuallashish ham konstruktiv-
sintaktik sathdan butunlay uzilmagan. Aktuallashishda gapning lisoniy
strukturasi unsurlari bo'lgan kesim, ega, hoi o'rinlari to'ldiruvchilari yoki bu
to'ldiruvchilar kengaytiruvchilarining kommunikativ ahamiyati aktual
bo'linishni keltirib chiqaradi. Shu boisdan aktuallashishning lisoniy asosi
konstruktiv-sintaktik lisoniy sath, aktuallashish jarayoni esa kommunikativ-
sintaktik sath deb yuritiladi.
Aktual bo'linish talabi bilan gapda so'z tartibi har xil bo'ladi.

150. 
     Prosodik aktuallashtiruvchi vositalar qaysilar?
     

Mantiqiy urg’u va u bilan bog’liq bo’lgan nutq tempi,pauza kiradi.Gapda nechta mustaqil so’z bo’lsa,shuncha miqdorda so’z urg’usi bo’ladi.
. prosodik aktuallashtiruvchi vosita. Bunday aktuallashtiruvchi vosita
sirasiga mantiqiy urg'u va u bilan bog'liq bo'lgan nutq tempi hamda pauza
kiradi.
Gapda nechta mustaqil so'z bo'lsa, shuncha miqdorda so'z urg'usi
bo'ladi. Biroq gap qanchalik darajada yoyiq yoki yig'iq bo'lishidan qat’i
nazar, unda mantiqiy urg'u bitta bo'ladi. Qaysi so'z mantiqiy urg'u olsa, shu
so'z rema, gapning qolgan qismi esa tema hisoblanadi. Faqat ega va
kesimdan iborat gaplarda qaysi bo'lak mantiqiy urg'u olsa, u rema maqomini
oladi: 1. Guli keldi: Guli - tema, keldi - rema. 2. Guli keldi: Guli - rema,
keldi - tema.

151. 
     Emfatik emotsional urg‘u haqida gapiring.
     

Emfatik urg’u ham gapdagi ma’lum so’zni ajratib ko’rsatadi.Bu bilan u mantiqiy urg’uga o’xshab ketadi.Biroq,mantiqiy urg’udan farqli o’laroq emfatik urg’uda hissiylik kuchli bo’ladi.Masalan:Havo t-o-z-aa ekan.
Emfatik emotsional urg‘u. Emfatik urg'u ham gapdagi ma’lum bir
so‘zni ajratib ko‘rsatadi. Bu bilan u mantiqiy urg‘uga o‘xshab ketadi. Biroq,
mantiqiy urg‘udan farqli oiaroq, emfatik urg‘uda hissiylik kuchli bo‘ladi.
0 ‘zbek tilida emfatik urg‘u ostidagi so‘z tarkibidagi unli yoki undosh
cho‘ziladi. Masalan: Havo t-o-za ekan. Ch-i-royli qiz keldi. So‘zlami
takrorlash natijasida ham emfatiklik ifodalanadi: Men borsam, men.
Mantiqiy va emfatik urg‘u ostidagi so‘zda pauza ham ko‘maklashuvchi
vosita sifatida qatnashadi. Urg‘uni olgan so‘zdan oldin ko‘p holda pauza
paydo bo‘ladi.

152. 
     Leksik va grammatik aktuallashtiruvchi vositalar haqida gapiring.
     

Ma’lum bir so’zning aktuallashishida o’zbek tilidagi turli lug’aviy va Grammatik shakl ham ishtirok etadi.Bu vositalar mantiqiy utg’uli so’z bilan kelib,yordamchi aktuallashtiruvchi vosita hisoblanadi.Bularga faqat,yolg’iz,hatto,o’zi so’zlari va –gina,-oq,-yoq qo’shimchasi kiradi.
leksik va grammatik aktuallashtiruvchi vosita. M a’lum bir
so‘zning aktuallashishida o‘zbek tilidagi turli lug‘aviy va grammatik shakl
ham ishtirok etadi. Bu vositalar mantiqiy urg‘uli so‘z bilan kelib, yordamchi
aktuallashtiruvchi vosita hisoblanadi. Bularga faqat, yolg'iz, hatto, o'zi
so‘zlari va -gina, -oq, -yoq qo‘shimchasi kiradi:
1) Hatto Javohir о ‘qidi.
2) Sarvar ham keldi.
3) Asliddin ham о ‘qidi, ham yozdi.
4) Men o^zim aytaman.
5) Sherzodning о zigina tushunadi.
Bu lug‘aviy-grammatik vosita bilan kelgan b o iak mantiqiy urg‘u olib
aktuallashadi - remaga aylanadi.

153. 
     Кommunikativ bo‘linmas gapni tavsiflang.
     

Bunday gaplarda tema-ma’lum axborot bo’lmaydi.Gap butunicha remadangina iborat bo’ladi.Bunday gaplarning axborot vazifasi biror voqea hodisaning mavjudligi yoki vujudga kelganligini ifodalashdan iborat bo’ladi.M:bugun stadionga boriladi.Bahor.
Kommunikativ boiininas gap. Har qanday gap ham tema-rematik
bo‘linishga ega boiaverm aydi. Shunday ko‘rinishdagi gaplar ham borki,
ulami kommunikativ bo‘linmas gap deyish mumkin. Bunday gaplarda tema
(m aium axborot) bo‘lmaydi. Gap butunicha remadangina iborat bo‘ladi.
Bunday gaplarning axborot vazifasi biror voqea-hodisaning mavjudligi yoki
vujudga kelganligini ifodalashdan iborat boiadi: 1. Bugun stadionga
boriladi. 2. Bahor. 3. Issiq boshlandi. 4. Tez tong otdi. 5. Rahmat.
Kommunikativ yaxlitlik gaplarning ko‘proq bir tarkibliligi bilan aloqador
bo‘ladi. Ikki tarkibli f e i kesimli gaplarda bu gap semantikasi bilan
bogiangan boiadi: 1. Tong otdi. 2. Shorn tushdi. Bunday gaplarning
semantik strukturasi deyarli bir tarkibli gaplarga yaqinlashib qoladi.

154. 
     Emotsionallik haqida gapiring.
     

Bunga ko’ra gaplar 2 ga bo’linadi:
1.his-hayajonli gap
2.his-hayajonsiz gap.

155. 
     His- hayajonli gap haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz?
     

Bunday gapda fikr bilan birgalikda,so’zlovchining kuchli his-tuyg’ulari ham namoyon bo’ladi.Demak,darak,so’roq,buyruq gapga maxsus ohang berilishi natijasida his-hayajonsiz gap his-hayajonli gapga aylanadi.M:Futbol boshlandi!
His-hayajonli gapda, fikr bilan birgalikda, so‘zlovchining kuchli histuyg‘ulari ham namoyon boiadi. Demak, darak, so‘roq, buyruq gapga
maxsus ohang berilishi natijasida his-hayajonsiz gap his-hayajonli gaplarga
aylanadi: 1. Futbol boshlandi! 2. Otam keldimi?! 3. Hayda! Darak gap,
ko‘pincha, his-hayajonsiz, buyruq gaplar esa his-hayajonli boiadi.
His-hayajonli gap his-hayajon darajasiga ko'ra ikkiga boʻlinadi:
1) fikmi his-hayajon bilan ifodalovchi gap: Futbol boshlandi! Men
keltiraman!
2) so'zlovchining emotsional tuyg‘usini ifodalovchi gap: Oh! Toy
muborak! Ura!
His-hayajon gapning o'ziga xos fonetik, leksik va grammatik belgisi bor:
1) maxsus ohangga egalik;
2) gap tarkibida his-hayajon ifodalovchi so‘zlaming bo‘lishi: eh, oh,
naqadar, qaniydi va hokazo;
3) gap bo‘laklari tartibining o‘zgarishi: Oltin bu vodiylar - jon
О ‘zbekiston!;
4) emfatik urg‘u olgan so‘zni takrorlash: Sizdan so ‘radim, sizdan;
5) his-hayajon gap ko'pincha bir tarkibli bo'ladi: Ura! Dunay! Dunay

156. 
     His- hayajonsiz gaplarnng imlosi qanday bo‘ladi?
     
157. 
     Emfatik urg‘u haqida nima bilasiz?
     

Emfatik emotsional urg’u. Emfatik urg’u ham gapdagi ma‘lum bir so’zshaklni ajratib ko’rsatadi. Bu bilan u mantiqiy urg’uga o’xshab ketadi. Biroq, mantiqiy urg’udan farqli o’laroq, emfatik urg’uda hissiylik kuchli bo’ladi. O’zbek tilida emfatik urg’u ostidagi so’z tarkibidagi unli yoki undosh cho’ziladi. Masalan: Havo t-o-za ekan. Ch-i-royli qiz keldi. So’zlarni takrorlash natijasida ham emfatiklik ifodalanadi: Men borsam, men.
Mantiqiy va emfatik urg’u ostidagi so’zlarda pauza ham ko’maklashuvchi vosita sifatida qatnashadi. Bu urg’uni olgan so’zlardan oldin ko’p hollarda pauza paydo bo’ladi.

158. 
     Uyushish hodisasini izohlang.
     

O’zbek tilshunosligida uyishish hodisasi bilan bog’liq uchta hodisa mavjud.
1.gapda uyushgan so’zlar
2.qo’shma gapdagi uyushiq gaplar
3)uyushgan gaplar.Uyushiqlik umumiy holat bo’lib,sodda gapga ham,qo’shma gapga ham xos.Sodda gapda so’zlar uyushib kelsa,qo’shma gapda so’z,sodda gap uyushib keladi.

159. 
     Tilda uyushganlik nima?
     

Uyushganlik
Uyushgan gapga misol: 1. Otam rais, onam brigadir bo'lgan edi.
2. Do ‘kondor lar ning ba ’zilari kitob о ‘qib, ba ’zi/ari tasbeh о ‘girib, ba ’zilari
esnab o'tirishardi. 3. Uning qo ‘llari ishda, ko'zi shudgorda, ammo xayoli
Zebixonda edi. 4. Chakkasi tirishib, ко ‘zi qizarib ketdi.
Uyushgan gapdagi umumiy bo‘lak Pm ni har bir shakllanmagan Wga
alohida-alohida qo‘shish bilan osongina qo‘shma gap hosil qilish mumkin:
Qiyoslang:
Chakkasi tirishib, ko'zi qizarib ketdi - uyushgan gap. Chakkasi
tirishib ketdi va ко ‘zi qizarib ketdi - qo‘shma gap.
Ayrim holda uyushgan gapda ham [Pm] nol shaklda bo‘lishi mumkin: U
baroqqosh, ко ‘zi chaqchaygan, afti ishshaygan. Gap mazmunidan nol shakl
oxirgi so‘zda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o‘tgan zamonga
aylantirish bilan amin boMish mumkin: Ubaroqqosh, ko'zi chaqchaygan, afti
burishgan edi.U yushgan gaplar tarkibidagi sodda gap lam ing o'zaro umumiyligi (va,
shu asosda, um um lashtiruvchi boMagi) turli xil bo‘ladi:
1) ham m a qism lari xususiy (farqli) bo‘lib, faqat [Pm] qismi umumiy
b o ‘lgan uyushgan gap: Jamshidyozar, Isroil о 'qir edi;
2) ham m a qism lari xususiy bodib, faqat kesim ning iug‘aviy qismi va
kesim lik qo‘shim chasi umumiy boMgan uyushgan gap: Jamshid tez, Isroil
sekin yozar edi;
3) [W Pm] va uning kengaytiruvchi boMaklari um um iy b o ‘lib, faqat ega
va [W Pm]
kengaytiruvchisining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi
uyushgan gap: Jamshid oq, Isroil qizil gul oldi

160. 
     Uyushgan gap sodda va qo‘shma gapdan qanday farq qiladi?
     

Uyushgan gap esa o‘zbek tilida sodda va qo‘shma gaplar orasidagi alohida
sintaktik qurilmadir. U kesimdagi [W] si birdan ortiqligi bilan qo‘shma
gapga, [PmI ning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi. Shuning
uchun ham u o‘z mavqeyi bilan «oraliq uchinchi»dir, ya’ni sodda va qo‘shma
gaplar orasidagi hodisadir.
Sodda va qo‘shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta
shakllangan kesimning mavjudligi. Eganing bor-yo‘qligi, ifodalanganifodalanmaganligi ahamiyatsiz. U>oishgan gapni belgilashda esa bosh omil
ikkita:
1) bitta shakllangan kesimning mavjudligi;
2) birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
Bu xususiyati bilan uyushgan gap egali sodda gapdan ham (Jahongir,
Jamshid, Isroil o'qidi), uyushiq kesimli sodda gapdan ham (egasi yo‘q yoki
bor bo‘lsa, bitta. kesimning lug‘aviy qismi birdan ortiq, [Pm] qismi bitta -
(Ular borgan va ко ‘rgan edilar, qolipi [W i-W2 Pm]) farqlanadi.
Nazariy talqinda uyushiq kesimli sodda gapda, demak, ega bitta, [Pm]
qismlari umumiy bo‘lgan kesim birdan ortiq bo‘ladi. Aytilganlar asosida
sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo‘shma gap, uyushiq qisimli
qo‘shma gap va uyushgan gapning eng kichik stmktur sxemasini beramiz:
(Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish m a’qul. Chunki,
[W Pm] da ular (W va P m)ning kengaytiruvchilari ham mujassamlangan.
1) sodda gap: [W Pm];
2) uyushiq kesimli sodda gap: [(Wi —>W2)P m];
3) qo‘shma gap: [W Pm - W Pm];
4) uyushgan qismli qo‘shma gap: [(W Pm-W Pm)-W Pm] yoki [(W Pm -
(W Pm-W Pm)];
5) uyushgan gap: [((E,-W2)-(E2-W 2)) Pm
Bitta umumiy Pm ga ega bo’lgan birdan ortiq W dan tashkil topgan gapga uyushgan gap deyiladi.Masalan:Ukam rasm chizar va singlim televizor ko’rar edi.Sodda gapdan farqi 2 ta kesimga egaligi,qo’shma gapdan farqi kesimlik qo’shimchalarini bitta kesimga qo’shilishi.

161. 
     Uyushtiruvch unsur haqida gapiring.
     

Uyushuvchi birliklar – sanaluvchilar. Uyushtiruvchi birliklar – sanaluvchilarni birlashtirib, markazlashtirib turuvchilardir. Uyushuvchi birlik grammatikada uyushiq birlik (unsur), bo‘lak, gap deyiladi.Uyushtiruvchi unsur bir semantik gruppani tashkil qilgan uyushiq bo‘laklarni ham, boshqacha aytganda, turli jinsli uyushiq bo‘laklarni ham markazlashtirib kelaveradi. Bir misolni qiyoslab, tahlil qilib ko‘raylik: Norali ikki qo‘llab, sortlarga ajratib, tez, toza va ko‘p terdi (I.Rah.). Bu misolda terdi uyushtiruvchi unsur bo‘lib, ikki qo‘llab, sortlarga ajratib, tez, toza, ko‘p uyushuvchi unsurlardir. Uyushuvchi unsurlar ikkita semantik gruppani tashkil qiladi:

a) ikki qo‘llab, sortlarga ajratib, tez, toza – ravish hollari;

b) ko‘p – miqdor holi.

Mana shu turli jinslardan iborat hollar bir uyushiqlik zanjirini tashkil qiladi.

To‘ldiruvchi va holning umumiy tomonlari bor:

a) ikkalasi ham kesim sostaviga kiradi, ya’ni kesim bilan sintaktik aloqaga kirib, unga ergashadi;

b) grammatik ko‘rsatkichlari deyarli bir xil;

v) ifodalanish materiali jihatidan ham yaqinligi bor.

Ana shuning uchun bo‘lsa kerak, to‘ldiruvchi bilan hol ba’zan bir uyushiqlik zanjirini tashkil qiladi: Ashulani mana shunday joyda aytsang! Ovozing hamma-hamma joyga, hamma odamlarga, osmonlarga, yulduzlarga yetib borsin (A.Mux.). Bu misolda yetib borsin – uyushtiruvchi unsur, hamma-hamma joyga, hamma odamlarga, osmonlarga, yulduzlarga uyushuvchi unsurlardir. Uyushuvchi unsurlar – gapning ikki xildagi bo‘laklaridir:

a) hamma-hamma joyga, osmonlarga – hol;

b) hamma odamlarga, yulduzlarga – to‘ldiruvchi.

162. 
     Uyushuvchi unsur haqida ma’lumot bering.
     

161 da javobi bor.

163. 
     Qo‘shma gapning xususiyatlarini bayon qiling
     

Qo‘shma gap sodda gap bilan mustahkam bogʼlangan, biroq undan ham struktur, ham uzatilayotgan axborot miqdori va sifati nuqtayi nazaridan farqlanuvchi sintaktik qurilma. Shu bois qo‘shma gapning umumiy lisoniy mohiyati uning
sodda gap bilan o'zaro munosabatida ochiladi. Lisoniy struktura jihatidan qo'shma gapning sodda gapdan farqi ma’lum darajada ravshan. Aniqrog'i,
sodda gapda shakllangan kesim bitta boʻlsa, qo'shma gapda u birdan ortiq bo'ladi va birdan ortiq sodda gaplarning mazmun ham grammatik jihatdan birikuvidan tashkil topadi. Misollar: 1. Men sizni bilaman, siz bunday qilmaysiz. (Oyb.) 2. Nima qilasan, qishloqqa qaytasanmi? (Oyb)
Kommmunikativ nuqtayi nazardan sodda gap bir fikrni, axborotni uzatish vazifasini bajarsa, qo‘shma gapda birdan ortiq hukm o‘z ifodasini topgan bo‘Iadi. Shuningdek, bu alohida axborotlar asosidagi munosabat ham
qo ‘shm a gapda qaysidir darajada bo‘rtib turadi. Masalan: Jahongir keldi.
Men shu ondayoq j o ‘nadim gap lari da ifodalangan fikrlar bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lib, gaplarning biri ikkinchisini taqozo etadi. Bu jihatdan ular Jahongir keldi va men shu ondayoq ketdim gapidan ajralib turadi.Demak, qo‘shm a gap gramm atik shakllangan va birdan ortiq axborotni tashish uchun mo‘ljallangan nisbiy mustaqil sodda gapning grammatik,semantik, intonatsion va kommunikativ jihatdan yaxlitlangan butunligidir.
Qo‘shmagap tarkibidagi sodda gap alohida olingan sodda gapdan
nisbatan mustaqil emasligi bilan ajralib turadi. Avvalo, bu - grammatik va intonatsion nomustaqillik. Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi qurilmasiga ergash gapli qo‘shma gap tusini bergan jihat mazmuniy va grammatik taqozo etish va birdan ortiq axborot mavjudligi. Birinchi gapdagi
mazmun ikkinchi gapdagi mazmun uchun sabab maqomida. Biroq bunday mazmuniy zich bog‘lanishsiz ham qo‘shma gap hosil bo‘lishi mumkin.
Osmonda turnalarning «qurey-qurey»i eshitilardi, uzoqlardan cho‘ponlarning hay-haylagani quloqqa chalinardi.Birinchidan,
shuning uchun
bogʼlovchisi qo‘shma gap a ’zolarini gramamatik jihatdan zich munosabatga kiritgan (Biroq bu bogʻlovchisiz ham qo‘shm a gap hosil qilish mumkin:
Bahor keldi, dala ishlari qizib ketdi.) Ammo sodda gaplar orasidagi
intonatsion uzilish qo‘shm a gapni sodda gapga parchalab yuborishi mumkin:
Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi - Bahor keldi. Shuning uchun dala ishlari qizib ketdi.
Qo’shma gap sodda gap bilan mustahkam bog’langan,biroq undan ham struktur,ham uzatilayotgan axborot miqdori va sifati nuqtayi nazaridan farqlanuvchi sintaktik qurilma.Qo’shma gaplarda gap kesimi birdan ortiq bo’ladi.Bundan tashqari qo’shma gaplarda ma’lumot ham birdan ortiq bo’ladi

164. 
     Qo‘shma gapda MKSH haqida gapiring,
     

Ozbek tilida kesimlik
qoshimchalari oz voqelanishlari uchun boshqa bir gapni talab qilishi ham, talab
qilmasligi ham mumkin. quyidagi gaplarning kesimlariga diqqat qiling:
Men kecha maktabga bordim.
Oqituvchi kelsa, dars boshlanadi.
YOmgir yogmasa edi, ekin-tekin ishlarini saranjomlab olgan bolur edik.
Birinchi gapning kesimi (bordim) oz ma‘nosini boshqa gaplarga ehtiyoj
sezmasdan voqelantirmoqda. Ikkinchi gapdagi kelsa, uchinchi gapdagi yogmasa edi,
saranjomlab olgan bolur edik kesimlarining ushbu gaplarda voqelangan ma‘nolari
uchun boshqa gaplar talab qilinadi. Boshqacha aytganda, kelsa va yogmasa edi
kesimlaridan anglashilgan shart ma‘nosi boshlanadi, saranjomlab olgan bolur edik
kesimlari yordamida, saronjomlab olgan edik kesimning ma‘nosi esa undan oldindagi
yogmasa edi kesimi yordamida yuzaga chiqadi. Agar ikkinchi va uchinchi
gaplarning ikkinchi qismi olib tashlansa, oldingi gaplardagi kesimdan shart emas,
balki istak ma‘nosi yuzaga chiqadi: Oqituvchi kelsa. YOmgir yogmasa edi.
Saranjomlab olgan bolur edik kesimi esa oldingi gapsiz hech qaChon, boshqacha
bolsa ham, ma‘nosini voqelantira olmaydi. Ma‘nosini yordamchisiz voqelantiradigan
kesimlik shakli mustaqil kesimlik shakli (MKSH) deyiladi.
Boshqa gaplarsiz, Ya‘ni qurshovsiz o`z ma‘nosini voqelantira olmaydigan,
voqelantirgan taqdirda esa butunlay boshqa ma‘no kelib chiqadigan kesimlik shakli
nomustaqil kesimlik shakli (NKSH) deyiladi.
Qo’shma gapda mustaqil kesim shakli.Masalan:Men gullarga suv quyaman,sen ularni parvarish qilasan.

165. 
     Qo‘shma gapda NKSH haqida gapiring
     

Qo’shma gapda nomustaqil kesimlik shaklining kelishi.Masalan:Men gullarga suv quysam,sen parvarish qilasan.
164da javobi bor.

166. 
     Intonatsiya, grammatik shakl va mazmun mutanosibligi qanday?
     

Qo’shma gapda nomustaqil kesimlik shaklining kelishi.Masalan:Men gullarga suv quysam,sen parvarish qilasan.

Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gap alohida olingan sodda gapdan nisbatan mustaqil emasligi bilan ajralib turadi. Avvalo, bu – grammatik va intonatsion nomustaqillik. Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi qurilmasiga ergash gapli qo‘shma gap tusini bergan jihat mazmuniy va grammatik taqozo etish va birdan ortiq axborot mavjudligi. Birinchi gapdagi mazmun ikkinchi gapdagi mazmun uchun sabab maqomida. Biroq bunday mazmuniy zich bog‘lanishsiz ham qo‘shma gap hosil bo‘lishi mumkin. Osmonda turnalarning «qurey-qurey»i eshitilardi, uzoqlardan cho‘ponlarning hay-haylagani quloqqa chalinardi. Ikkinchidan, shuning uchun bog‘lovchisi qo‘shma gap a’zolarini grammatik jihatdan zich munosabatga kiritgan (Biroq bu bog‘lovchisiz ham qo‘shma gap hosil qilish mumkin: Bahor keldi, dala ishlari qizib ketdi.) Ammo sodda gaplar orasidagi intonatsion uzilish qo‘shma gapni sodda gapga parchalab yuborishi mumkin: Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi – Bahor keldi. Shuning uchun dala ishlari qizib ketdi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapning o‘zaro zichlashuvi mazmun, grammatik shakl va intonatsiya nuqtayi nazaridan bõladi.

167. 
     Qo‘shma gapda sintaktik aloqa qanday?
     

Qõshma gap tarkibiga kiruvchi sodda gap orasida teng yoki Tobe sintaksis aloha mavjud bõlardi. Agar u teng boģlovchilar yordamida boģlansa ,tenglashish deyiladi: Õģlim keldi va tõyni boshlab yubordik. Bahor keldi va dala ishlari qizib ketdi. Tõģri, gaplar orasida sabab -oqibat aloqasi mavjud va ularni mazmunan tobe -hokim . Biroq gaplarda mazmunan tobelil, shaklan tenglik mavjud bõlganda,formal yondashuv gaplarni teng munosabatli qõshma gap sifatida qaraydi. Shu boisdan boģlovchili qõshma gap boģlovchining tabiatiga kõra, boğlangan qõshma gap va ergash gapli qõshma gapga ajraladi.

168. 
     Qo‘shma gapni tarkibidagi bog‘lovchi vositalariga ko‘ra tasnifini izohlang.
     

Ohang bilan boğlangan QG.
Teng boğlovchilad bilan boğlangan QG.
Yuklamalar bilan boğlangan QG
Nisbiy sõzlar bilan boğlangan QG
Tobe boğlovchilar bilan boğlangan QG.

169. 
     Bog‘lovchi vositalarning ma’nodoshligi va vazifadoshligini qanday tushunasiz?
     

Qo’shma gaplarning bog’lovchi vositalariga ko’ra yuqorida berilgan 5 turi asosida ma’nodoshlik juda kuchli.Xususan faqat ohang bilan bog’langan qo’shma gapda ifodalangan ma’noviy munosabat qo’shma gapning boshqa turi bilan ham berilishi mumkin.

Qõshma gaplarning boğlovchi vositalarga kõra yuqorida berilgan 5 turi asosida ma'nodoshlik munosabati juda kuchli. Xususan, faqat ohang bilan boğlangan qõshma gapda ifodalangan ma'noviy mumosabat qõshma gapning boshqa turi bilan ham berilishi mumkin. Biriktiruv boğlovchilari yordamida boğlangan qöshma gap va faqat ohang bilan boğlangan qõshma gap sinonimiyasi juda keng. Mas. Bahor boshlandi, dalada ishlar qizidi. Bahor boshlandi va dalada ishlar qizidi.

170. 
     Qo‘shma gaplar tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?
     

Bu tasnifda qo’shma gap tarkibidagi qismlar o’rtasidagi ma’noviy munosabatga asoslaniladi va 2 ta muhim nuqtaga e’tibor qaratiladi:
1)qo’shma gap tarkibiy qismlari orasida qanday ma’noviy munosabat ifodalanganligi;
2)aynan bir ma’noning turli yo’llar bilan ifodalanishi mumkinligi.Masalan,payt munosabatini ifodalashda quyidagicha sinonimiya hodisasini kuzatishimiz mumkin.
a)O’qituvchi keldi,dars boshlandi.
b)O’qituvchi kelsa,dars boshlanadi.
c)O’qituvchi keldi-yu,dars boshlandi.
d)O’qituvchi keldi,shu zahoti dars boshlandi.

Paytlik ma'nosi. Õqituvchi kelsa, dars boshlanadi.

Õrin. Toshkentga borgan-da ham qiliğini qõymaydi.
Sabab.
Birin -ketinlik
Bir vaqtdalik.
Izohlash.
Qiyoslash
Qolganini ham misollarga qarab yozasiz

171. 
     Qo‘shma gaplar qismlari orasidagi funksional munosabatlarga ko‘ra qaysi turlarga ajratiladi?
     

Bunga ko’ra:1)Kesim tobe gapli qo’shma gap
2)Ega tobe gapli qo’shma gap
3)Hol tobe gapli qo’shma gap
4)To’ldiruvchi tobe gapli qo’shma gap
5)Aniqlovchi tobe gapli qo’shma gap

Bu asosan, boğlangan qõshma gapda bor. Ma'noviy turlariga qarab zidlov yoki birikturuvdek.

1. Mõtadil ketma ketlik. Bahor boshlandi, dalada ishlar qizidi. Bahor boshlandi va dalada ishlar qizidi.
2.uzilmaslik. Bahor boshlandi-yu dalada ishlar qizidi.
3.ayiruv. goh yiğlaydi, goh kuladi.
4. Zidlov. Keldi,lekin gapirmadi.

172. 
     Qo‘shma gap tarkibiy qismlarining irreallikka munosabatiga ko‘ra tasnifini izohlang.
     

Nutqdagi qo’shma gaplar tarkibiy qismi kesimlari shakllarining erkinligi yoki o’zaro mutanosibligi,bog’liqligi jihatidan tasnif etilishi mumkin.Bu belgiga ko’ra qo’shma gap 2 turga ajratiladi.Katta guruhni LSQ hosilalari tashkil etadi.Bunday gaplarda qo’shma gap tarkibiy qismlari kesimlari rang-barang ko’rinish va shaklda bo’ladi.Masalan,xabar mayli+xabar mayli(u keladi va inshoni yozadi).xabar mayli+buyruq mayli(yozibdi,boraylik),buyruq mayli+buyruq mayli(boring,ko’rishsin)
Bu bo’linishda ikkinchi guruhni LSQ hosilalari –tobe va mutanosib tarkibli qo’shma gaplar tashkil qiladi.Bu turdagi qo’shma gaplarda tobe gap kesimi nomustaqil kesim shaklida bo’ladi
Kesimning mustaqil yo nomustaqillik jihatdan farqlanadi.
Boğlangan va boğlovchisiz qõshma gapda ikki kesim ham mustaqil bõlsa, ergashgan qõshma gapda esa birinchisi nomustaqil ikkinchisi mustaqil bõladi.

173. 
     Tasnif qanday tushuncha?
     

Tasnif (arab. — saralash, tartibga solish), klassifikatsiya — ilm yoki inson faoliyatining biror sohasiga oid oʻzaro bir xil tushunchalar sistemasi. Tasnif har bir fanga xos muhim mantiqiy amal boʻlib, uning vositasida shu fan doirasida toʻplangan bilimlar qatʼiy tartibga solinadi. Fanni oʻrganishda bunday tasnif qulaylik tugʻdiradi. Tasnifda boʻlinuvchi va boʻluvchi tushunchalar oʻzining qatʼiy oʻrniga ega boʻladi. Tasnif natijasida fanda muhim ahamiyat kasb etuvchi jadvallar, chizmalar, grafiklar, kodekslar vujudga keladi. Tabiiy va sunʼiy Tasniflar birbiridan farq qiladi. Tabiiy tasnif obʼyekt larning muhim belgilariga asoslanadi (mas., kimyoviy elementlarning davriy sistemasi). U ilmiy tadqiqotning natijasi va muhim vositasi boʻlib, bilish jarayonida katta ahamiyatga ega. Sunʼiy tasnif asosida obʼyekt larning nomuhim belgilari yotadi va turli-tuman predmetlarni tartibga solish uchun xizmat qiladi (mas., kutubxonada kitoblarni alfavit boʻyicha joylashtirish). Tasnifda mantiqdagi boʻlish qoidalariga qatʼiy rioya qilish lozim. Tasniflash davr oʻtishi bilan oʻrganilayotgan obʼyekt haqidagi bilimlarimizning rivojlanishiga moye ravishda takomillashtirib, tuzatilib, rivojlantirilib boriladi. Tasniflash har bir tushunchaning tafakkur tizimidagi oʻrnini aniqlab beradi.

174. 
     Qo‘shma gapning ma’noviy tasnifi qanday?
     

Paytlik ma'nosi.
Õqituvchi kelsa, dars boshlanadi.
Õrin.
Toshkentga borgan-da ham qiliğini qõymaydi.
Sabab.
Birin -ketinlik
Bir vaqtdalik.
Izohlash.
Qiyoslash
Qolganini ham misollarga qarab yozasiz

175. 
     Qo‘shma gapning struktur tasnifi qanday?
     

struktur jihatdan 3 xil ko’rinishga ega:[WPm,WPm],[WPm-WPm],[WPm-WPm].
Boĝlangan.
Ergashgan.
Boĝlovchisiz
Farqlarini hamma bilsa kerak izohlab berolar.
shakliga ko'ra tasnifi so'ralgan va bunda shu siz bilgan qo'shma gap turlarini, ko'chirma gapli qo'shma gap va murakkab qo'shma gap holatlarini nazarda tutgan

176. 
     Qo‘shma gapning sintaktik aloqaga ko‘ra turlari qanday?
     
177.