Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan nazorat savollari
Download 1.07 Mb.
|
HO\'AT YN 306
|
Men shaharga boramanmi?
tuzilishiga koʻra sodda Maʼno-mazmuniga koʻra soʻroq gap Sintaktik tahlil: Boramanmi - kesim shaharga - oʻrin holi men - kesim Formal va substansial sintaksisning farqini tushuntiring. Formal tilshunoslik bevosita kuzatishga berilgan nutqiy hodisalarni òrganadi. U AHVO sifatida organib, UMIS sifatidagi lisoniy birliklarni(nutqiy birlikning lisoniy tomonini) òrganishni substansial tilshunoslikka havola etadi. Formal tilshunoslik shaklga tayanib ish ko'rgan, subistansial esa mazmun tomonini òrgangan. Formal tilshunoslik rus tilshunosligi negizida shakllangan.Formal tilshunoslik gapning markazi ega deb beradi. Buni rus tilidagi ya student gapi orqali isbotlashga urinishadi. Ya'ni bu yerda ega ya bòlmasa student sòzi mustaqil òzi gap bòla olmaydi. Shu nazariyani formalchilar ozbek tiliga ham tadbiq etishadi. Kesimni egaga tobelangan va u haqida ma'lumot beradigan bòlak deb hisoblashadi va qoshma, sodda gapga ajratishda ham egaga qarab ajratishadi. Agar gap tarkibida egalar soni bitta bòlsa sodda gap deb olishadi. Masalan, Salim keldi, yozdi- gapini formalchilar sodda gap deb beradi(substansial jihatdan qòshma sababi substansialchilar gapning markazi kesim deb hisoblab, bu gapda ikkita shakllangan kesim borligi uchun qoshma deb qaraydi). Sintaktik birliklarni sanang va tavsiflang. ular so‘z birikmasi va gap .So‘z birikmasi ma’lum bir tushunchani ifodalab keladi.Gap – kishilarning bir-biriga fikr , axborot uzatish un ishlatadigan asosiy birlik, fikr ifodalashning eng oddiy va tipik ko‘rinishi. Fikr ifodalovchi eng kichik birlik.Unda hukm bo‘ladi. Biz ishonamiz – ko‘nglimiz to‘q. Bog'lovchisiz qo'shma gap. Ega va kesimlardan tashkil topgan. Lisoniy sintaktik qolip deganda nima nazarda tutiladi? Tobe valentlik haqida gapiring. Kislorod atomi bilan birga vodorod atomi ham valentlikka ega bo‘lganligi kabi o‘qi leksemasiga birikuvchi leksema ham valentlikka ega. Biroq o‘qi leksemasi hokim, tortuvchi mavqeda bo‘lganligi sababli uning valentligi hokim valentlik, unga birikuvchi leksemaning valentligi esa tobe valentlik deyiladi. Halim, ukam o‘qishga kirdi sodda gap, o'qishga kirmoq- yaxlit kesim, ukam- ega, halim - undalma. So‘z birikmasi qolipi haqida ma’lumot era olasizmi? Sóz birikmasi qolipi otli sóz birikma felli sóz birikmaga bólinadi. bitishuv,moslashuv,boshqaruv yóli bilan tobe sóz hokim sózga boĝlanadi.sóz birikmasi boĝlanishida kómakchili qurilmalar ham ishtirok etishi mumkin Hosilaning xususiyatlari haqida gapiring. Hosilaning xususiyatlari, hosila ma'no metafora, metonimiya, sinekdoxa. Hosila mano bosh mano asosida hosil bóladi. vazifadoshlik ham kiradi. (bu xato) Hosilaning xususiyatlari: Alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat. hosila bu qolipning nutqdagi ko’rinishi: so’z, so’z birikmasi, gap… Halim ukam o‘qishga kirdi Halim ukam óqishga kirdi. Gap qolipi Halim undalma,ukam ega,óqishga tóldiruvchi,kirdi kesim Gap qolipi haqida gapiring. Gap qolipi sodda va murakkab gaplarda sodda gaplarda gap qolipi asosan ega+kesim bóladi murakkab gaplarda edi ega+aniqlovchi+tóldiruvchi+hol+kesim standart qolib qilib olingan, lekin nutqiy holatdan kelib chiqib istalgancha ózgartirish mumkin ega doim sóz boshida kesim sóz oxirida keladi degan qoida yóq inversiya hodisasida yani sherlarda bu qolib buzuladi. Gapning eng kichik qurilish qolipi - [WPm = fikr ifodalovchi eng kichik birlik] lisoniy sathda o‘mashgan. Bunda LSQning chap tomoni shakliy va o4ng tomoni mazmuniy jihati. Nutqiy sathda esa shakliy va mazmuniy jihat lisoniy sathdagidan farqliroq. Gapning nutqiy sathdagi shakliy-mazmuniy munosabatini tilshunoslikning mazmuniy sintaksis yo‘nalishi o‘rganadi. Valentlik nima? Uning qanday turlari bor? Valentlik sóz birikmasi (emas! Valentlik – birikish qobiliyati) uning 3 ta bitishuv moslashuv boshqaruv turlari bor (xato!. Uning grammatik, sintaktik, semantik turlari bor) Download 1.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|