Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan nazorat savollari
Download 1.07 Mb.
|
HO\'AT YN 306
|
[WPm]=SG qolipni o‘qing va uning hosilalarini tushuntiring.
Otli birikma qanday tuziladi? . Sòz birikma òz tarkibidagi hokim azoning qaysi sòz turkumiga kirishiga qarab otli va fe'lli bitikmaga ajratiladi. Ism(ot)li birikmada hokim qism ot, sifat, son, olmosh sòz turkumlari bn ifodalanadi. Keng dala(ot), tuxumdan kichik(sifat), ovozdan tez (ravish),odamlarning biri(son), òquvchilarning hammasi(olmosh). Sharob hammaning boshini qizdirib, hissiyotni aqldan ustun qilgan bu soatda sohibqiron Amir Temurning Hindistonning podshohi bo‘lgan zurriyoti o‘zining qilich kesmaydigan, o‘q o‘tmaydigan nazarkarda botir ekaniga arslon kiyik bilan olishganda o‘z g‘alabasiga amin bo‘lganday ishonmoqda edi Fe’lli birikmaga misollar ayting va ularni izohlang. Kitobni o’qimoq, daftarga yozmoq. Nutqda ravishli birikmalar ham uchraydimi? Kamdan kam hollarda uchraydi. Masalan, tushdan keyin. Hamon yodimdadir: gul chog‘i erdi. Nutqiy SBga ta’rif bering. So‘z birikmasi LSQini tushuntiring. Dastlab o’zi lisoniy sintaktik qolip nima degan savolga javob topishimiz kerak. Lisoniy sintaktik qolip o’zi nima? Nutqiy sintaktik birliklar sifatida bilamizki, sezgi a’zolariga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan, yozish, o’qiy olish, aytish, eshitish mumkin bo’lgan so’z birikmasi va gap tushuniladi. Lisoniy sintaktik birlik esa so’z birikmasi va gap hosil qilish qolipidir. Lisoniy sathga tegishli bo’lganligi uchun ularni lisoniy sintaktik qolip ( qisqacha LSQ ) deb ataladi. Shirinliklar tayyorlovchi qandolatxonada ma’lum bir shirinlik tayyorlash uchun qoliplardan foydalaniladi. Tayyorlangan masalliqlar qolipga solinib, ular qolip shakliga mos tushgach, qolipdan olinib qo’yiladi. Ushbu qoliplardan qancha ko’p shirinlik tayyorlansa ham, barcha shirinliklar bir xil shaklga ega holatda tayyor bo’ladi. Bu ularning o’ziga bog’liq emas, bularning hammasi barcha qoliplar shaklining bir xilligi, ularning xususiyatlari bilan bog’liqdir. LSQ lar ham go’yoki mana shunday. Har bir kishi o’z onggida ma’lum bir nutqni shakllantirishdan oldin so’zlardan so’z birikmasini, keyin esa ulardan gaplarni shakllantiradi. Mana shu asosdan so’z birikmasi qolipi, gap qolipi shakllangan. So’z birikmasi qolipiga to’xtaladigan bo’lsak, fikrimcha, so’z birikmasi qoliplari turlicha shakllangan. Bu qoliplar aynan bir kishi tomonidan emas, balki shu tilde so’zlashuvchi jamiyatning barcha a’zolari tomonidan uzoq vaqt davomida shakllantirilgan. O’zbek tilida so’z birikmasining 18 ta umumlashmasi LSQ lari mavjud bo’lib, ularning voqealanishini quyidagicha tasvirlash mumkin:
Ma’lum bo’ladiki, ushbu leksemalar asosida qator SB larni tuzish mumkin bo’ladi va ularning har biri borliqdagi har xil “ atash “ , “ ajratish “ , “ egalik qiluvchi narsa “ kabi munosabatlarni aks ettiradi. Bular lisoniy sintaktik qolipning turlari, lekin nutqiy hosila sifatida turlicha shakllanadi. SB tarkibining birikuv omillari uning LSQ uchun qay darajada ahamiyatli? SB a’zolari orasidagi bog’lanish, ya’ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining o’ziga xos xususiyati va farqi a’zolarni biriktiruvchi ko’rsatkich yoki boshqa vositadan kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i birikmalarida tobe so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga (qalamni olmoq) bog’liq bo’lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda bo’lishini belgilab qo’yadi (kitobning varag’i). Bitishuvda birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko’rsatkich bo’lmasa-da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda kelish uchun shakliy jahatdan o’zgarmaydi. Zero tobe a’zo sifatida namoyon bo’layotgan so’z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi. Misollar: qizil gul, oq qog’oz. Ba’zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik doimiy belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo’lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan. Quyidagi so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’langan: ravish +fe’l: o’z-o’zidan gapirmoq; sifat+fe’l: yaxshi so’zlamoq; son+ot: o’nta qalam, sakkiz daftar; ot+ot: kumush qoshiq, chang yo’l; olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob. Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh (o’qigan bola) yuzaga chiqqan birikuv ham bitishuvli birikma sifatida qaraladi. Vaholanki, bu yerda ravishdosh ko’rsatkichi [-ib]fe’lni fe’lga (shoshilib gapirdi), sifatdosh shakli [-gan] fe’lni otga (o’qigan bola) bog’lash uchun xizmat qiladi. SHuningdek, bularning morfologiyada lug’aviy-sintaktik shakl sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuv sifatida baholashni taqozo etadi. Bitishuvda a’zolarning hokim-tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili asosida belgilanadi: (tobe a’zo + hokim a’zo), ya’ni tobe so’z oldin, hokim so’z keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi, (kumush qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi). Ba’zan bitishuvda ham tartib ikkinchi o’ringa tushib qolgandek tuyuladi: Majlis bo’ladi – Majlis kechqurun bo’ladi. Lekin bunda majlis so’zi fe’lga bitishuv asosida emas, balki bosh kelishikda bog’lanayotganligini esdan chiqarmaslik lozim. Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rolь o’ynaydi. Bunda tobelik tartib va joylashuvdan, so’zning grammatik xususiyati va ma’nosidan anglashilishi ayon bo’lib turadi. Kelishik affiksi o’z ma’nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. CHunki kelishik qo’shimchasi bu SBda o’z tizimidan ajralib, so’z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo’shimchacini olgan holda ravishga ko’chgan so’z. Download 1.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|