Hozirgi sharoitda yoqilg‘ini sezilarli darajada tejashning ikki yo‘li mavjud: avtomobilni garajda yoping va piyoda yurish yoki avtomobilga avtogaz uskunalari o‘rnatish

Datchiklarni chiqish signallari to’rt hil bo’ladi:

• 
  diskret signallar;
  
• 
  analog signallar;
  
• 
  raqamli signallar;
  
• 
  impul’sli signallar.
  

Analog signallar uzluksiz bo’ladi.
Raqamli signal – bu vaqt bo’yicha diskret va sathi bo’yicha kvantlangan signal. Kvantlar qiymati 0 va 1 dan iborat bo’ladi.
Diskret signal – bu diskret vaqtlarda ketma - ket uzatilgan signallardir.
Impul’sli signal – bu vaqt birligi ichidauzatilayotgan tok yoki kuchlanishni normadan chetga chiqishidir. Impul’s signal yuqori ishonchlilikka ega.CHunki impul’sli signal uzatish texnologiyasida signal miqdori haqida qabul qiluvchi ogohlantiriladi. elektron texnikada impul’s signallari quyidagicha formalarda bo’lishi mumkin.

1.8-rasm. Signal shakllari.

P’ezoelektrik datchiklar – bu kristallar bo’lib, ular siqilganda o’zidan elektr zaryadi chiqaradi. Elektr kuchlanishi ta’sir ettirilganda o’z formasini o’zgartiradi, ya’ni siqiladi/cho’ziladi, egiladi, bukiladi.
P’ezoelektrik jarayon qayuvchi jarayon bo’lganidan, qaytgan ultratovush to’lqinlari shu p’ezokeramik materialga urilib,uning yuzasida elektr zaryadi paydo qiladi. P’ezoelementning o’rtacha ish chastotasi 32 kGs. Ultratovush to’lqinlari yordamida L₀ masofani o’lchash quyidagi formula orqali amalga oshiriladi.

Sarf bu — vaqt birligi ichida oqim yo‘nalishi bo‘yicha o‘tgan moddaning vazn yoki xajm miqdori. Sarfni o‘lchash tushunchasida ikki xil sarf farqini ajratib olish kerak: Xajmli sarf va vaznli sarf. Xajmli sarf o‘lchash usulida odatda suyuqliklar va gazlarning vaqti birligi ichida o‘tgan xajmi o‘lchanadi. Vaznli sarf o‘lchashda esa moddaning vaqt birligi ichida o‘tgan vazn miqdori o‘lchanadi. O‘lchash usulini o‘zi xam ikki xil turga ega: birinchisida vaqt birligi ichida o‘tgan moddaning vazn midori yoki xajmi, yaʼni bu xolda sarf bevosita xajm yoki ogʻirlik birliklari bilan ifodalanadi; ikkinchi usulda joriy oqim tezligiga ko‘ra vaqt birligi ichida qancha miqdorda modda o‘tishi, yaʼni oniy (mgnovenniy) sarf o‘lchanadi. Sarfni

1. 
   Doimiy perepadli (rotametr);
   
2. 
   O‘zgaruvchan perepadli (Diafragma);
   
3. 
   tezlik xisoblagichlari;
   
4. 
   Induksion sarf o‘lchagichlar;
   
5. 
   Xajm o‘lchagichlar yordamida aniqlash mumkin.
   

Sarfi o‘lchanayotgan moddaning agregat xolatiga ko‘ra, ushbu modda uchun faqat o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari yuzasidan korreksiya xisobi yuritib boriladi. Chunki texnologik jarayon taqozo etadigan bosim va xaroratga bogʻliq xolda o‘lchangan sarf bilan standart qabul qilingan sharoitda o‘lchanadigan sarf qiymat ko‘rsatikich bir biridan katta farq qiladi. Yaʼni texnologik jarayonlarda odatda yuqori xarorat va bosim ositdagi reaksiyalar natijasidan keyingi xolat sarfi o‘lchanishi mumkin, ammo xar bir modda uchun uning solishtirma zichligi, molekular massasi kabi xossalari faqat o‘ziga xos va takrorlanmas bo‘ladi. Shuningdek xar modda uchun meʼyoriy xarorat va bosim xam aloxida xisoblanishi mumkin. Odatda gazlar xarorat oshgan sari xajmi ortib boradi. Bu xolatda xajmiy sarf o‘lchash jarayonida chalkashliklar kelib chiqishini oldini olish uchun shu gazning kimyoviy va fizik noyob xossalaridan kelib chiqib, uning sarf xisobini meʼyorlanadi. Yaʼni texnologik jarayondagi bosim va xaroratga ko‘ra o‘lchangan sarf, meʼyoriy sharoitdagi sarf xisobiga o‘giriladi. Odatda gazlar uchun meʼyoriy sharoit deb bir atmosfera bosimi va 20 S xarorat qabul qilinadi.
Zamonaviy sanoat ishlab chikarish, ayniksa kimyo va neftni kayta ishlash tarmoklarida texnologik jarayonni borishini va oxirgi maxsulotni sifat kursatgichlarini avtomatik nazoratsiz tasavvur kilish mumkin emas.
Zavod laboratoriyalarida maxsulot sifatini aniklash yetarlicha yukori aniklikda olib borilsada, aniklash vaktining uzok davomiyligi xamda kup mexnat talab kilinishi sanoat ishlab chikarishi talablarini kanoatlantirmaydi.
Tez amalga oshiriladigan ishlab chikarish texnologik jarayonlari sifat kursagichlari uchun avtomatik sifat analizatorlari zarur.
Sanoat mikyosida ishlatiladigan avtomatik sifat analizatorlarini yaratish texnologik jarayonlarni avtomatik boshkarishdan bevosita kattaliklarni avtomatik boshkarish va chikadigan maxsulotni sifat kursatgichlariga karab texnologik jarayonni optimallashtirishga olib keladi.
Sifatli xossalarga ega, tabiiy yaratilgan maxsulotlarni ortda koldiradigan sun’iy maxsulotlar yaratish va ulardan foydalanish bugungi kun texnika tarakkiyotining asosiy yutugidir.
Polietilen, sintetik kauchukning yangi turlarini, polimerlarni,yarimutkazgichlar texnikasi tarmoklarini rivojlanishi ma’lum darajada avtomatik sifat analizatorlarining yaratilishiga boglik.
Texnologik jixozlarni va ishlab chikarishni boshkaruvchi, nazorat kiluvchi kishilarni apparatlarda va sexlarda tuplanib koladigan yonuvchi va zaxarlovchi moddalardan ximoya kilishda analizatorlarning asosiy urin egallashini eslatish lozim.
Maxsulotning sifati uning xossasi va tarkibi bilan xarakterlanadi.



1.9-rasm. Maxsulot tarkibini aniklaydigan sanoat analizatorining struktura sxemasi
MOK-analizatorning maxsulot olish kurilmasi, TB-tekshirish bloki, BB-boshkarish bloki, XP(r) xisoblash asbobi, ChSU-chikish signali uzgartgichi



1.10.-rasm.
Maxsulot xossasini aniklaydigan sanoat analizatorining struktura sxemasi.
Tekshirilayotgan modda texnologik tizimning analiz olishga muljallangan kismidan analizatorning maxsulot olish kurilmasiga MOK, sungra (I) shaklning tekshirish blokiga TB (2)- shaklning ulchash kurilmasiga UK beriladi.
Analizatorlar yordamida moddaning tarkibi va xolatini ulchash natijalari ma’lum mikdorda tekshirishning belgilangan kuyidagi shartlariga amal kilinishiga boglik:
a)siklli tekshirishda tekshirish uchun olingan modda mikdoriga, a uzluksiz tekshirishda esa tekshirilayotgan modda sarfiga ;
b)tekshirishda ishtirok etadigan kushimcha moddalar mikdoriga yoki sarfiga ;
v)elektr sxemalarining ta’minot kuchlanishi yoki pnevmatik ulchash kurilmasining bosim ta’minotiga.
Siklli xarakatda teshirish shartlarini me’yorida ushlab turish xamda analizator kurilmalarini programma asosida boshkarish, boshkarish bloki (BB) yordamida amalga oshiriladi. Tekshirilayotgan moddaning tarkibi yoki xolatiga mos keladigan signal xisoblash asbobida XP (r) kabul kilinib, signal uzgartgichdan chikkan standart elektrik yoki pnevmatik signal rostlovchi kurilmaga uzatiladi.
Moddaning tarkibi va xolatini nazorat kilish asboblari bilvosita ulchash usuli asosida kurilgan bulib, ulchanayotgan muxit tarkibi va xolati turli xil fizik, fizika-kimyoviy kattaliklarini ulchash asosida aniklanadi.
Ulchash usulini tanlash uchun esa, masalan, p-komponentli moddaning tulik tarkibi, bu moddaning xolati kaysi fizik yoki fiziko-kimyoviy kattalik bilan xarakterlanishi aniklash kerak va ularni boglikligini kuyidagicha aniklash zarur.

bu yerda - moddaning xar bir komponentining konsentratsiyasi
-muxitning xolatini xarakterlovchi fizikaviy yoki fiziko-kimyoviy kattalik.
Yukoridagilardan xulosa kilish mumkinki, moddaning fizik va fiziko-kimyoviy xolati va tarkibini avtomatik nazorat kilish asboblari, shunday asboblarni aloxida fizikaviy va fiziko-kimyoviy kattaliklarni ulchashda va shu bilan bir katorda bir tomonlama sifati va sonini aniklaydi.
Moddalarning tarkibi va xolatini ulchovchi mavjud analizatorlar xamda aralashmalar analizatorlarini ulchash usuliga kura kimyoviy, fiziko-kimyoviy va fizikaviy turlarga bulish mumkin.
Kimyoviy usulda moddaning sifatini aniklash uchun kimyoviy reaksiyalardan foydalaniladi. Natijada ulchanayotgan komponent ajraladi yoki yutiladi.
Fiziko-kimyoviy usul esa turli xil fizikaviy xodisalar bilan kuzatiladigan kimyoviy reaksiyalarga asoslanadi. Fizikaviy usulda moddaning tarkibi va xolatini xarakterlovchi fizik kattaliklar ulchanadi.
Neftni kazib olish, kayta ishlash, gaz sanoati xamda ozik-ovkat sanoatida eng kup tarkalgan moddaning tarkibini ulchashga muljallangan analizatorlarga kuyidagilarni keltirish mumkin: gazlar tarkibini aniklash analizatorlari, xromatograflar, mass-spektrometrlar rH- metrlar, neft maxsulotlarini fraksion tarkibi analizatorlari, titrometrlar.
Moddaning xolatini aniklovchi analizatorlarga esa okimda neft va neft maxsulotlarini solishtirma ogirligini ulchaydigan asboblar, neft maxsulotlarini yonish temperaturasi analizatorlari kiradi.
Aralashmalar analizatorlariga esa neft va neft maxsulotlari tarkibida suv va tuz mikdorini aniklovchi analizatorlarni keltirish mumkin.
Neftni kayta ishlash, neft kimyosi, kimyo va ozik-ovkat sanoati tarmoklarida texnologik jarayonlarni nazorat kilish uchun, xamda ishlab chikarish binolarida xavodagi zaxarli va portlashga xavfli aralashmalarni analiz kilishda gazlar tarkibini aniklovchi avtomatik analizatorlar qo‘llaniladi.
Amalda ishlatiladigan gaz analizatorlarini analiz kilish usuliga kura kimyoviy, fiziko-kimyoviy va fizikaviy turlarga ajratish mumkin. Kimyoviy usullar gaz komponentlarini tanlangan reaktivlarda yutilishiga asoslangan bulib, aralashmada komponent mikdori dastlabki va yutilgandan keyingi gaz xajmi farki bilan aniklanadi. Kimyoviy usul laboratoriya analizatorlarida kullaniladi.
Fiziko-kimyoviy usul elektrokonduktometrik analizatorlarida, eritmaning kulonometrik titratorida, galvanik, termokimyoviy va fotokulonometrik analizatorlarda tekshirilayotgan komponentlarni yutilishida foydalaniladi.
Fizikaviy usul kullaniladigan gaz analizatorlariga:infrakizil nurlanish, termokonduktometrik va magnitli gaz analizatorlarini keltirish mumkin.
Gazlarni analiz kilishni fizikaviy usuli uzining xar tomonlamaligi va yukori aniklikka egaligi tufayli xromotografik va mass-spektrografik gaz tarkibi analizatorlarida keng kullaniladi.
Fizik kattalikni tanlashni majburiy sharti berilgan gaz aralashmasida uning additivligidir. Berilgan fizik kattalik parameti barcha gaz aralashmalari uchun kuyidagi tenglikka javob berishi kerak.
(1)
bu yerda : -aralashma uchun xar bir komponent uchun fizik kattalik kiymati.
(2)
-gazli aralashmaning foizli kiymati (1) va (2) tenglamalar kursatib turibdiki, tekshirishning fizikaviy usulini ikkilamchi arashmalarda kullash mumkin. Kup komponentli aralashmalarni analiz kilish aniklanayotgan komponentning fizik kattaligi boshka komponentlardan sezilarli fark kilsa, ular uchun uni katta xatoliksiz bir xil deb kabul kilish mumkin.
Analizatorlarning katta kismini optik asboblar tashkil kiladi. Ular kullanish energiyasi spektrlarini kurinmaydigan kismini gazni yutadigan sorbentlarida ( gaz yoki suyuklik) yutilishini ulchashga asoslangan. Infrakizil yutilish gazanalizatorlari infrakizil nurlari spektrini ikki atomli gazlarda yutilish xodisasiga asoslangan. Bu xodisa Lambert-Ber konuni buyicha yozilib, unda tulkin uzunligidagi monoxromatik nurlanish kuyida tenglama orkali ifodalanadi.
; (3)
bu yerda -yutiladigan moddadan chikadigan nurlanish okimi;
-yutiladigan moddaga kiradigan nurlanish okimi ;
-yutilishning molekular kursatgichi ;
-yutiladigan moddaning konsentratsiyasi ;
-yutiladigan modda katlamining kalinligi ;
Agar kiradigan nurlanish okimini , chikadigan nurlanish okimiga nisbatini olsak, u xolda
;
(4) kurinish gazning optik zichligi deyiladi. Berilgan radiatsiya okimining anik bir jadallashuvida xamda berilgan katlam kalinligiga optik zichlik va xuddi shunday radiatsiya okimining chikishi yutiladigan komponent konsentratsiyasi bilan aniklanadi.
Infrakizil yutilish gaz analizatorlarida ba’zi chastotalarda uzatiladigan okim radiatsiyasi gazli kyuvetadan utkaziladi. Gaz okimidan keyinda okimni kuchsizlanishini ulchaydigan kabul kiluvchi urnatilgan.
Kabul kiluvchi sifatida optik-akustik samara beradigan kuyidagi kurilmadan foydalaniladi. Agar infrakizil nurlar okimini yopik gaz xajmi orkali utkazilsa, u xolda nurning yutilishi natijasida gazning temperaturasi ortadi, aks xolda, ya’ni nurlanish okimi tuxtatilsa, gazning temperaturasi pasayadi . Yopik xajmda gazning temperturasini uzgarishi, bosimni uzgarishiga olib boradi , kaysiki uning uzgarishi tebranish chastotasiga boglik, amplitudasi esa tulkinning jadallashuviga va uning yutilish darajasiga boglik. Bosimning uzgarishi mikrofon yordamida kabul kilinadi va kuchaytirgich orkali ulchov asbobiga uzatiladi.