Huquq normalarini sharhlash tushunchasi

2. Cheklangan sharhlashda huquq normasining so’zda ifodalangan va rasmiylashtirilgan ma’nosi uning mantiqiy ma’nosi va mazmunidan keng bo’lgan hollarda qo’llaniladi. Ayrim hollarda huquq normasining mazmuni uning matndagi ifodasidan torroq bo’lishi mumkin.Xususan, O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksi moddalaridan birida, er-xotinlar nikohda bo’lgan vaqtlarida orttirilgan mol-mulk ularning birgalikdagi mulki hisoblanadi, deyilgan.Biroq shunday holatlar ham bo’ladiki, er-xotinlar hali ajralmay turib, alohida yashashadi.SHunday holatlarda ular orttirgan mol-mulk ularning birgalikdagi mulki bo’lib qolaveradimi? Ushbu o’rinda, mazkur normani cheklangan holda sharhlashga to’g’ri keladi (ya’ni nikohdagi vaqtda orttirilgan har qanday mulk ham birgalikdagi mulk hisoblanmaydi).
Cheklangan sharhlash - bunda tatbiq etilayotgan huquqiy normaning o’z matnida cheklanganligi belgilab qo’yiladi.Masalan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasida «Ota-onalar o’z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga mayburdirlar», deyilgan. Bu yerda ota-onalar o’z farzandlarini doimo boqish emas, balki voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar, deb cheklab qo’yilgan.
Kengaytirilgan sharhlash huquq normasi ma’nosi uning matndagi ifodasidan kengroq bo’lgan holatlarda amalga oshiriladi. Kengaytirilgan sharhlashni talab qiluvchi holatlar ro’yxatida ko’pincha “va hokazo”, “va boshqalar” degan so’zlar uchraydi.
Kengaytirilgan sharhlash qonunda ko’zda tutilmagan hollarda ham uchrashi mumkin.Xususan, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 142-moddasida fuqarolar uy-joylari daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik nazarda tutiladi. Biroq u chet el fuqarolari yoki fuqarolikka ega bo’lmagan shaxslarga nisbatan ham qo’llanilishi yoki qo’llanilmasligi masalasi ochiq qolgan (ushbu o’rinda “fuqarolar” so’zini batafsil izohlash kerak bo’ladi). Keng ma’noda sharhlashda qo’llaniladigan huquqiy normaning mazmuni uning yozilgan matniga nisbatan kengroq qilib sharhlanadi. Masalan: O’zbekiston Respublikasi Konstituiiyasining 112-moddasida «sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo’ysunadilar», - deyilgan. Buni kengroq qilib sharhlaydigan bo’lsak, sudlar o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi - oliy davlat vakillik organi tomonidan chiqarilgan qonunlar, davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i Prezidentning chiqargan Farmonlari, qarorlari, farmoyishlari va boshqa davlat organlari tomonidan chiqarilgan normativ huquqiy hujjatlarga amal qiladi. Yoki bo’lmasa, keng ma’noda huquqiy normalarni sharhlab tatbiq etishda O’zR JKning 55-56-moddalarini - jazoni yengillashtiruvchi va og’irlashtiruvchi holatlarni olish mumkin. 55-moddada jazoni yengillashtiruvchi holatlarga quyidagilar kiritilgan: aybini bo’yniga olish yoki jinoyatni ochish uchun faol yordam berish, yetkazilgan zararni to’lash, agar shaxsiy va oilaviy sharoitlar oqibatida, majburlash yoki moddiy tomondan, xizmat jihatidan qaramlik sababli va boshqa bir qancha sabablar natijasida jinoyat sodir etish, voyaga etmaganligi, homilador ayolligi sababli. 56-moddada jazoni og’irlashtiruvchi holatlarga quyidagilar kiritilgan: homiladorligi aybdorga ayon bo’lgan ayolga nisbatan, yosh bola, qariya yoki ojiz ahvoldagi shaxsga nisbatan, aybdorga moddiy tomondan, xizmat jihatdan yoki boshqa jihatdan qaram bo’lsa jinoyat natijasida og’ir oqibatlar kelib chiqqan bo’lsa, umumiy ofat sharoitidan foydalangan holda yoki favqulodda holat vaqtida yoxud ommaviy tartibsizliklar jarayonida, mastlik holatida yoki giyohvandlik vositalari yordamida va boshqa holatlarda jinoyat sodir etilgan bo’lsa.
Sud har bir jinoyat ishini ko’rganda yuqoridagi jazoni yengillashtiradigan va og’irlashtiradigan holatlarni keng sh’noda sharhlaydi. Bu holatlar hamma jinoyatchilar uchun bir xilda qo’llanilmaydi.Har bir jinoiy ish bo’yicha jinoyatchining shaxsiga oid xarakteri hisobga olinadi.
O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan hozirgi davrda kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlar huquq normalari bilan tartibga solinadi. Bunda huquq normalarini sharhlash-avvalo turli usullar bilan ularning mazmunini aniqlash va huquqiy normalarning hajmi, yuridik kuchiga qarab sharhlash katta yordam beradi. Bu esa aholining huquqiy normalarni yaxshiroq tushunib, ularga amal qilishlikka, huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyatning yuqori darajada bo’lishligiga olib keladi.

5.