I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

 
1.1.3. 
Moyli o’simliklar urug’i asosiy xom ashyo sifatida
O‘simlik moylari o‘simliklarning to‘qimalarida keng tarqalgan. Lipidlar 
o‘simlik hujayralarining asosiy moddalaridan bo‘lib, ayrimlarida ular juda ko‘p 

---

11 
to‘planadi (lokalizatsiyalanadi). Ular asosan o‘simliklar urug‘larida to‘planib, 
ayrimlarida 50-70% gacha bo‘lishi mumkin. 
Yog‘larni juda ko‘p miqdorda to‘playdigan o‘simliklar guruhi moyli 
o‘simliklar deb nom olgan va ular sanoat ahamiyatiga ega bo‘ladi. Sanoat 
ahamiyatiga ega bo‘lgan bu guruh o‘simliklariga hozirgi kunda 100ga yaqin 
o‘simliklar kiradi.
Urug‘larning moyi va oqsil moddalari juda katta amaliy ahamiyatga ega. 
O‘simlik moylari boshqa bir qator komponentlar kabi odam ratsional ozuqasining 
asosini tashkil qiladi. Ozuqa o‘simlik moylarining kulinariya (oshpazlik), salat va 
konservalash moylari kabi turlari iste’mol qilinadi. Kulinariyada toza o‘simlik 
moylari yoki margarin va mahsus kulinar yog‘lar qo‘llaniladi. Salat moylari 
sifatida esa past haroratda saqlab olinib, suyuq fraktsiyasi ajratib olingan va 
maxsus qayta ishlangan moylar qo‘llaniladi. Konservalashda esa ko‘proq 
rafinatsiyalangan, olein kislotasi ko‘p bo‘lgan kungaboqar moyi, paxta moyi, 
zaytun, yeryong‘oq, kunjut moylari ishlatiladi. 
Moyli urug‘larning kimyoviy tarkibi sanoatda o‘simlik moyli xom 
ashyosidan kompleks foydalanish uchun katta imkoniyat yaratadi. Yig‘ishtirib 
olish, yig‘ishtirishdan keyingi ishlov berish, saqlash va moyli urug‘larni qayta 
ishlash texnologiyasi o‘simlik moyli xom ashyosini tayyor mahsulot holida 
maksimal saqlash maqsadida hamma qimmatli komponentlarini nativ holda 
saqlash va tayyor mahsulotga maksimal tarzda o’tkazishni ta’minlashi zarur. Shu 
maqsadda chiqitsiz ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘layotgan o‘simlik moyini 
ekologik toza, atrof muhitga zarar yetkazmay, moyli urug‘lar tarkibidagi hamma 
foydali elementlarni saqlab qolgan holda moyli xom ashyoni qayta ishlash 
texnologiyalari qo‘llaniladi. 
O‘zbekistonda asosiy moyli urug‘ sifatida paxta chigiti ishlatiladi. Keyingi 
vaqtlarda paxta dalalari qisqartirilishi natijasida, paxta chigiti o‘rnini qoplay 
oladigan boshqa moyli o‘simliklar ekish ishlarini amalga oshirish orqali 
respublikamiz uchun noan’anaviy moyli o‘simliklardan kungaboqar, maxsar, 
soya o‘simliklarining seleksiyasi va ularning moyini qayta ishlash texnologiyalari 

---

12 
o‘rganilmoqda. Bundan tashqari, zig’ir, bug’doy murtagi moyi, amarant 
(gultojixo’roz) moyi kabi tarkibi o’ta to’yinmagan yog’ kislotalariga boy moylarni 
an’anaviy moylar bilan qo’shib funktsional aralashmalar (kupajlar) yaratish va 
ularni keng xalq iste’moli uchun ishlab chiqarish ustida izlanishlar olib 
borilmoqda. 
O‘simlik moyi, shuningdek, kungaboqar, zig‘ir, jo‘xori, maxsar, kunjut, 
xantal, soya, yeryong‘oq, zaytun, o‘rik, bodom danagi, uzum, pomidor 
urug‘laridan olinadi.
Moyli ekinlar guruhini xilma-xil ekinlar tashkil qilgan. Bu ekinlar har xil 
botanik oilalarga mansub bo’lib, morfologik va biologik xususiyatlari bilan farq 
qiladi. Moyining chiqishi, sifati, qo‘llanishi har xil bo‘ladi. 
Ushbu ekinlarning urug‘i va mevasi tarkibida 20-60-% moy bo‘lib, oziq-
ovqatda, konserva ishlab chiqarishda, qandolat va non mahsulotlari tayyorlashda 
qo‘llaniladi. Bundan tashqari, o‘simlik moyi margarin, sovun, lok, bo‘yoq, olif, 
stearin, linoleum ishlab chiqarishda, tabobatda, parfyumeriyada, teriga ishlov 
berishda qo‘llaniladi. Ammo moyli ekinlarning ulushi har xil. Kungaboqar, soya, 
indov moyli ekin sifatida keng tarqalgan, boshqa ekinlar kam tarqalgan: ularga 
moyli zig‘ir, kunjut, maxsar, xantal, kanakunjut, moyli ko‘knor, yeryong‘oq, 
krambe, perilla, lyallemansiya va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. 
Moyli 
ekinlarning 
ahamiyati 
ularning 
moyidan 
xalq 
xo‘jaligida 
foydalanishga bog‘liq. Moy ishlab chiqarilgandan keyin qolgan kunjara va shrot 
chorva mollariga yuqori to‘yimli ozuqa hisoblanadi. Ayrim moyli ekinlar silos 
tayyorlashda qo‘llaniladi.
Yer yuzida moyli ekinlar ko‘p tarqalgan, ekin maydoni 140 mln ga dan 
ortiqdir. Eng ko‘p tarqalgan ekinlar - soya (73,5 mln ga), kungaboqar (18,33 mln 
ga) indov (22,25 mln ga), yeryong‘oq (21,78mln ga), moyli zig‘ir (7,5 mln ga), 
kunjut (6,75 mln ga). Moyli ekinlar AQSH, Kanada, Hindiston, Braziliya, 
Argentina, 
Xitoy, 
Pokiston, 
Rossiya, 
Moldova, 
Ukrainada 
tarqalgan. 
O‘zbekistonda moyli ekinlardan maxsar, kungaboqar, kunjut, yeryong‘oq, moyli 
zig‘ir va soya ekilmoqda, qadimdan kunjut, zig‘ir, indov, maxsar urug‘i, paxta 

---

13 
chigiti, meva danaklaridan o‘simlik moyi olingan. 
Ayrim o‘simlik moylari (kastor, zaytun, bodom va boshqalar) tibbiyot va 
kosmetik preparatlar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. 
Moyli urug‘lardan olinadigan oqsil moddalari odam va hayvon ozuqasining 
biologik qiymatini oshiruvchi qo‘shimcha sifatida ishlatiladi. 
Moyli urug‘lar urug‘ va meva po‘stlari asosan tsellyulozadan tashkil 
topganligi sababli spirt ishlab chiqaruvchi gidroliz zavodlariga xom ashyo bo‘lib 
xizmat qiladi. 
Moyli urug‘lar va ularni qayta ishlash mahsulotlari moylar va oqsillardan 
tashqari bir qator biologik faol birikmalar bo‘lgan vitaminlar va provitaminlarga 
ham boydir (tokoferollar, steroidlar, karotinoidlar va boshqalar). Undan tashqari 
moyli urug‘lar boshqa urug‘lardan xilma xil fosfolipid kompleksi hamda makro- 
va ultramikroelementlar to’plamining miqdori bilan ajralib turadi. 
Moyli urug‘larning kimyoviy tarkibi ularni sanoatda kompleks qo‘llash 
imkoniyatini yaratadi. Moyli urug‘larni yig‘ib olish, qayta ishlash va saqlash 
texnologiyalari, ular tarkibidagi barcha qimmatli moddalar to‘plamini tayyor 
mahsulotlar tarkibida saqlab qolishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. 
Bugungi kunda jahon miqyosida ozuqa o‘simlik moyi sifatida 1-o‘rinda soya 
moyi, 2-o‘rinda kungaboqar moyi, 3-o‘rinda pal’ma moylari, 4-o‘rinda indov moy 
va keyingi o‘rinlarda chigit, zaytun, kunjut, maxsar va boshqa moylar 
qo‘llanilmoqda.