I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

1.1.5. Lipidlar haqida asosiy tushuncha. Yog’lar lipid 
guruhining asosiy a’zosi sifatida. 
O`simliklar va tirik organizmlarda tarkibi turli-tuman bo’lgan moddalar 
guruhi mavjud. Ular boshqa moddalardan quyidagi xossalari bilan ajralib turadi: 
suvda erimasligi va organik erituvchilarda eruvchanligi; 
tarkibida yuqori molekulyar alifatik yoki alitsiklik qator yog` kislotalari va 
ularga mos spirtlar, hamda uglevodorodlar borligi; 
bunday moddalarning organizm to`qimalariga katta fiziologik ta’sir ko`rsata 
olishi. 
Bunday guruhga tegishli moddalarga lipidlar deb aytiladi.
Lipidlar [yun. lipos – yog‘] – barcha tirik hujayralar tarkibida bo‘ladigan 
yog‘simon moddalar. Tirik organizm hayot faoliyatida lipidlar muhim ahamiyatga 
ega. Ko’pchilik lipidlar yuqori yog’ kislotalari, spirtlar yoki al’degidlarning 
hosilalaridir. Lipidlarga gidrofob bo‘lgan yuqori molekulali moddalar kiradi. 
Lipidlarning tarkibiy tuzilishi haqidagi ma’lumotlar II bobning 2.1. 
bo’limida keltirilgan.
Yog`lar asosan triglitseridlardan (triatsilglitserinlardan) tashkil topgan 
bo`lib, ularning tarkibida yo`ldosh moddalar sifatida boshqa lipidlar ham bo`ladi. 

---

16 
Barcha ma`lum lipidlar ichida yog`lar eng katta guruhni tashkil etadi.
O‘simlik yog‘lari o‘simliklar to‘qimalarida keng tarqalgan. Lipidlar o‘simlik 
hujayralarining asosiy moddalaridan bo‘lib, ayrimlarida ular juda ko‘p to‘planadi. 
Lipidlar asosan o‘simliklar urug‘larida to‘planib, ayrimlarida 50-70% gacha 
bo‘lishi mumkin. 
Yog`lar boshqa lipidlar kabi asosan organizmlarning to`qima hujayralari va 
ularning suyuqliklari (hujayra shirasi) da joylashgan (to`plangan) bo`ladi. 
Tarkibida glitseridlar yig`ilgan hujayralar guruhi yog` to`qimalarini tashkil qiladi. 
Odatda hujayrada glitseridlar juda yaxshi dispersiyalangan holda bo`lganligi 
sababli, ularning tomchilar sifatida yig`ilgan shakllarini (zarralarini) hatto optik 
mikroskoplarda ham sezish juda qiyin. Shunday yaxshi dispersiyalanganligi 
sababli, glitseridlar boshqa ko`pgina moddalarning juda katta umumiy yuzasi bilan 
ta`sirlasha oladilar, shu jumladan glitseridlar boshqa lipidlar bilan ham 
ta`sirlashuvi natijasida bu lipidlar glitseridlarda erigan holda bo`ladi. Shu sababli 
to`qimalardan glitseridlarni ajratib olish texnologik jarayonida (presslash, 
qovurish, ekstraktsiyalash kabi) ularning tarkibida hamroh (yo’ldosh) moddalar 
sifatida erigan holda boshqa lipidlar ham ajralib chiqadi. Ajratib olingan yog` 
tarkibida odatda 95-97% glitseridlar (atsilglitserinlar) bo`ladi.
Tabiatda yog`lar juda keng tarqalgan. O`simliklarning asosan urug`larida, 
ba`zi bir o`simliklarning esa mevasi yoki tana po`stlog`ida yog`lar to`planadi. 
Tarkibida yog` miqdori ko`p bo`lgan o`simlik urug`lariga moyli (yoki yog`li) 
urug`lar deb aytiladi. Bunday urug`lar yog`-moy sanoati uchun asosiy xom ashyo 
hisoblanadi. Bularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin: