I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

2.5.4. To’yinmagan yog’ kislotalari
qo’shbog’larining vodorod bilan to’yinishi 
To'yinmagan yog' kislotalari qo’shbog’larining vodorod bilan to'yinishi ular
qizil fosfor ishtirokida konsentrlangan gidroiod kislotasi (zichligi 2000 kg/m
3
) 
bilan yopilgan shisha ampulalarda 220-240 
0
C haroratda qizdirilganda quyidagi 
sxema bo'yicha sodir bo'ladi: 
R—СН=СН—R
1
— COOH + 2HI → R—CH
2
—СН
2
— R
1
— СООН + I
2
Bunda kislotalarda qo’shbog’larning to'yinishi bilan bir vaqtda, ular 
karboksilining metil guruhigacha qaytarilishi mumkin. 
To'yinmagan yog' kislotalaridagi qo’shbog’lar gidrazingidrat eritmasi bilan 
qizdirilganda vodorod bilan to'yinadi. 

---

170 
Molekulyar vodorod hattoki yuqori harorat va yuqori bosim ostida ham 
to'yinmagan yog' kislotalarini to'yintirmaydi. Ularning molekulyar vodorod bilan 
to'yinishi (gidrogenlash) faqat katalizatorlar ishtirokida sodir bo'ladi, bu esa 
gidrogenlash paytidagi 
yuqori 
faollashuv energiyasidan dalolat beradi. 
Katalizatorning roli koordinatsion kompleks birikmalar hosil bo'lishi natijasida 
faollashuv energiyasini pasaytirishdan iborat. 
Faol katalizatorlar - bu maxsus sharoitlarda tayyorlangan palladiy, platina, 
nikel’, misdir. Ko'pincha ular mayda bo'lingan geterogen dispers holatda 
qo'llaniladi. 
To'yinmagan yog' kislotalaridagi qo’shbog’larning vodorod bilan to'yinishi:
Ushbu reaktsiya qaytar reaktsiya bo'lib, uning yo'nalishi harorat va bosimga 
bog'liq. Teskari jarayon - bu degidrogenatsiya, ya’ni vodorod molekulasini ajratib 
olib, qo’shbog’ni shakllantirilishi. Bu jarayon gidrogenizatsiya jarayoniga 
nisbatan yuqori haroratlarda amalga oshishi mumkin. Tajribaviy ma'lumotlar 
shuni ko'rsatadiki, to'yingan yog' kislotalari vodorod bilan to'yingan bo'lsa, 
degidrogenizatsiya faqat 300
0
C dan yuqori haroratlarda sodir bo'lishi mumkin. 
Ushbu haroratda ishlab chiqarish korxonalarida gidrogenizatsiya amalga 
oshirilmaydi va gidrogenlash jarayonida to'yinmagan kislotalar hosil bo'lmaydi. 
To'yinmagan yog' kislotalarning gidrogenlanish tezligi ularning molekulyar 
og'irligiga bog'liq. Qo’shbog’lari soni bir xil bo’lgani holda molekulyar 
og'irlikning oshishi bilan eruk kislotasining gidrogenlanish tezligi olein 
kislotasinikiga qaraganda sezilarli darajada past bo'ladi. Efirlarning gidrogenlanish 
tezligi ham har xil. 
Tsis-to'yinmagan yog' kislotalari trans-to'yinmaganlariga qaraganda bir oz 
yuqori tezlikda to’yinadi. 
Qo’shbog’larning to'yinish tezligi ularning yog' kislotasi molekulalarida 
joylashishiga ham bog'liq. Karboksil guruhiga yaqin joylashgan qo’shbog’lar, 
ayniqsa 2-3 bog'lanish, zanjirda karboksil guruhidan yanada uzoqroq joylashgan 

---

171 
qo’shbog’larga qaraganda sekinroq to’yinadi. Qo’shbog’larning karboksildan 
uzoqlashuvi bilan ular faolligiga karboksilning tormozlovchi ta’siri kamaya 
boradi. 
Shu sababli linol va linolein kislotalarida karboksildan uzoqroq joylashgan 
qo’shbog’lar, garchi ular karboksilga biroz yaqinroq bo'lganlariga qaraganda 
tezroq to’yinadigan bo'lsa ham, bu unchalik ko'p farqga ega emasdir. 
Yog' kislotalaridagi konyugatsiyalangan (birin-ketin joylashgan) qo’shbog’lar 
tizimlari son jihatidan mos bo’lgan izolyatsiyalangan qo’shbog’larning tizimlariga 
qaraganda vodorod bilan tezroq to'yinadi. 
Yog' kislotalari ularning efirlariga qaraganda sekinroq to’yinadi. Bu yog' 
kislotalarining katalizatorda nafaqat qo'shbog’lari orqali, balki karboksil guruhi 
bilan ham sorbsiyalanish ehtimoli bilan bog'liqdir. Ushbu farqga qaramay, 
to'yinmagan yog' kislotalarini gidrogenlashning fizik-kimyoviy mexanizmi 
ularning triatsilglitserinlarini (ya’ni yog’larni) gidrogenlash mexanizmiga mutlaqo 
o'xshashdir.