I боб. Мавзу: давлат ва ҳУҚУҚ назарияси фанинингпредмети ва методлари

б) ижтимоий нормалар ипшаб чиқаришнинг субъектив шартли кўриниши кишиларнинг фаолияти жараёнида вужудга келади;
в) нормалар, характери ишлаб чиқариш усули ва тақсимлаш билан аниқланадиган муносабатлар алмашувидан ажралмаган ҳолда бўлади.
Амалда бўлиши ва таъминланишига қараб, социал нормалар қукидагича таснифланади:
- ҳукуқ нормалари;
- ахлоқ нормалари;
- одатлар;
- корпоратив (жамоат ташкилотлари нормалари) нормалар.
Тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг мазмуний доирасига қараб социал нормаларни қуйидагача таснифланади:
- сиёсий;
- ташкилий;
- этик;
- эстетик нормалар.
Жумладан, социал нормаларнинг таснифлашнинг бошқа критериялари ҳам бўлиб, уларга куйидагалар киради:
- ташкил топиш усулига қараб (онгли тартибда ёки ўз-ўзидан пайдо бўлади (стихияли);
- ифодалаш ёки мустаҳкамлилик усулига қараб (ёзма, оғзаки, шакл).
Ҳуқуқни тартибга солишнинг юқоридаги босқичларига тегишли ҳолда, унинг механизмини 4 та асосий элементи ажратилади:
1) ҳуқуқ нормаси;
2) ҳуқуқий муносабатлар;
3) ҳуқуқ ва мажбуриятларни тадбиқ этиш;
4) хуқуқни қўллаш актлари.
Хуқуқ нормаси - ҳуқуқии тартибга солишдага бошланғич юридик база сифатида юзага чиқади, чунки унинг диспозициясида шаклланган ва зарур бўлган ҳулқнинг модели ўз ифодасини топади.
Хуқуқий муносабатлар - ҳукуқ нормаларини ким томонидан қандай бажарилишини аникдашга ёрдам берувчи бош восита бўлиб ҳисобланади.
Хуқуқ ва мажбуриятларни тадбиқ этиш - бу субъектларнинг фактик ҳулқи. Бу ерда ҳуқуқни тартибга солиш: механизми ўз ҳаркатини тугатади, сабаби субъектларнинг фактик ва реал ҳулқи (поведение) таъминланади, сабаби қонун чиқарувчининг амри нимага қаратитилган бўлса, у ўз натижасига эришади.
Хуқуқни қўллаш актлари - ҳукуқий муносабатларнинг пайдо бўлишини таъминловчи ваколатли (компетент) органларнинг ҳокимиятлилик *** бўлиб, улар ҲНлари талабларини ҳаётга тадбиқ этадилар, ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга ошишини кафолатлайди ва ҳ.
Ҳуқуқни тартибга солиш механизмининг қайси элементлари олдин ёки кейин қўлланилиши тўғрисида айтиладиган бўлса, унинг куйидаги икки хили тўғрисида тўхталади:
а) оддий тартибга солиш - шундай жараёнки, бунда давлатнинг битта
ҳокимиятлилик акти, айни норматив акти қўлланиб, акт каратилган ҳукук, ва мажбуриятларнинг ивдивидуаллигини субъектларнинг ўзлари
таъминлайдилар;
б) мураккаб тартибга солиш - шундай жараёнки, давлат ҳокимиятлилик характерига эга бўлган иккита акт қўлланиб улардан биттаси норматив акт, иккинчиси эса ҳукуқ нормаларини қўллаш акти бўлади.