I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

1­tajriba. Ikkita bir xil ipga ikki tomonidan bog‘langan jismni 117-
a rasmda ko‘rsatilganidek osib qo‘yaylik. Dastlab iрni tez, ya’ni sil tab 
pastga tortamiz (117-b rasm). Bunda jism ostidagi iрning uzilishiga gu­
voh bo‘lamiz. Chunki siltab tortganimizda, Nyutonning birinchi qonuni­
ga asosan jism o‘zining tinch holatini saqlashga harakat qiladi va jism 
ustidagi ipga kuch ta’sir etib ulgurmaydi. Natijada jism ostidagi ipga 
ustidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etib, u uziladi. So‘ngra jismning 
ostiga bog‘langan iрni sekin-astalik bilan pastga tortamiz. Bunda jismni 
yuqoridagi tayanch bilan bog‘lab turgan iр uziladi (117-d rasm). Chunki 
biz pastga tortayotgan kuchimizga jism og‘irligi ham qo‘shiladi. Jism 
ustidagi ipga ostidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etgani uchun 
tepadagi ip uziladi. 
117­rasm. Ipning 
siltab (b) va sekin­
asta (d) tortilganda 
uzilishi
a
b
d

---

131
VI bob. Impulsning saqlanish qonuni
2­tajriba. Stol ustiga sirtlari silliq ikkita tax­
tachani ustma­ust qo‘yaylik. Pastdagi taxtacha­
ga iр bog‘langan bo‘lsin (118-rasm). Birinchi 
(a) holatda pastdagi taxtachani asta­sekin tor­
tamiz. Bunda pastki va ustki taxtacha bir­biriga 
nisbatan siljimasdan, stol ustida sirpanadi. Ik­
kinchi (b) holatda pastdagi taxtachani tez, ya’ni 
siltab tortamiz. Bu holda ustki taxtacha pastki 
taxtacha ustida sirpanib, orqaroqda qoladi yoki 
tushib ketishi mumkin.
Tajribalardan shunday xulosa chiqarish mum­
kin: jismlarning o‘zaro ta’siri natijasi faqat kuchning miqdorigagina emas, 
balki uning ta’sir vaqti davomiyligiga ham bog‘liq. Shuning uchun kuch 
impulsi degan kattalik kiritilgan. Impuls lotincha impulsus so‘zidan olin­
gan bo‘lib, 
degan ma’noni bildiradi.