I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

1. Bir xil tezlikda harakatlanayotgan jismlardan birining massasi 
qancha katta bo‘lsa, uning urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi.
2. Harakatlanayotgan jismning tezligi qancha katta bo‘lsa, uning 
urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi.
Demak, jism harakatini tavsiflash uchun jism massasi va uning tezligini 
alohida tarzda emas, balki ularni birgalikda qarash kerak. Shu maqsadda 
jism impulsi degan fizik kattalik kiritilgan. 
Jism massasi bilan uning tezligi ko‘paytmasiga teng kattalik jism 
impulsi (yoki harakat miqdori) deb ataladi.
 p
→
= m
→
υ. 
(2)
Xalqaro birliklar sistemasida jism impulsining birligi kg · m bo‘ladi. 
1 kg · m li impuls – bu 1 m tezlik bilan harakatlanayotgan 1 kg mas­
sali jismning impulsi.
Tezlik vektor kattalik bo‘lgani sababli jism impulsi ham vektor katta­
likdir. Uning yo‘nalishi tezlikning yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi. 

---

133
VI bob. Impulsning saqlanish qonuni
Kuch impulsi va jism impulsi orasidagi munosabat
υ
→
0
boshlang‘ich tezlik bilan harakatlanayotgan jism t vaqt davomida 
boshqa jism bilan ta’sirlashishi natijasida uning tezligi o‘zgarib, υ
→
ga teng 
bo‘lib qolsin. Bu holda jism tekis o‘zgaruvchan harakat qiladi. Jismning 
olgan tezlanishi quyi dagicha ifodalanadi:
a
→
 = t .
(3)
Agar jismning massasi m, boshqa jism bilan ta’sirlashish kuchi F bo‘lsa, 
u holda Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan tezlanishning quyidagi for­
mulasi ham o‘rinlidir:
a
→ 
= F
→
. 
(4)
Tezlanishning ikkala formulasini o‘zaro tenglashtirish mumkin:
= t
m
υ
→ 
– 
υ
→
0
F
→
yoki F
→
t = mυ
→
– mυ
→
0
.
(5)
Bu formulada F
→
t – kuch impulsi, m
→
υ
0 
– o‘zaro ta’sirgacha, mυ
→
– o‘zaro 
ta’sirdan keyingi jism impulslari ekanligini hisobga olsak, formulaning o‘ng 
tomoni jism impulsining o‘zgarishini ifodalaydi, ya’ni 
mυ
→ 
–
m
υ
→
0
 
= 
→
p – 
→
p
0
= ∆
→
p .
(6)
(5) va (6) formulalardan:
F = 
∆
p
t yoki ∆p = F 
. t
(7)
ga ega bo‘lamiz.