I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Jismning o‘z vaziyatini o‘zgartirishi natijasida bajara olishi 
mumkin bo‘lgan ishi energiya deb ataladi.
«Energiya» so‘zi yunonchada «faollik» degan ma’noni 
bildiradi. Energiyaning o‘zgarishi shu o‘zgarishlarni sodir 
qilish uchun sarflanadigan ish bilan o‘lchanadi. 
Shuning uchun energiyani ish kabi birliklarda o‘lchash 
lozim. Uning asosiy birligi – joul (J). Mexanik energiya 
kinetik va potensial energiyaga bo‘linadi.
Faraz qilaylik, m massali jism h balandlikdan erkin tush-
moqda (132-rasm). Bunda jism faqat Yerning tortish kuchi, 
ya’ni F
og‘
= mg og‘irlik kuchi ta’sirida harakat qiladi. Jism h 
ba landlikdan yerga tushguncha og‘irlik kuchi bajaradigan ish 
quyi dagicha ifodalanadi:
A = F . s = F
og‘
 . h yoki A = mgh. (1)
Bajarilishi mumkin bo‘lgan bu ish shu jismning potensial 
energiyasiga teng. Demak, h balandlikda turgan m massa-
li jismning bajarishi mumkin bo‘lgan ishi, ya’ni potensial 
e nergiyasi quyidagicha ifodalanadi:
E
p
= mgh.
(2)
(2) formulada ifodalangan potensial energiya o‘zaro ta’sir etuvchi ikki 
jism – sharcha va Yerning bir-biriga nisbatan vaziyatiga bog‘liq.
O‘zaro ta’sir qiluvchi jismlarning yoki jism qismlarining bir-biri-
ga nisbatan vaziyatiga bog‘liq bo‘lgan energiya potensial energiya 
deb ataladi.
Endi h
1
balandlikda turgan m massali jismning vaziyati h
2
ga o‘zgarishida 
bajarilgan ishni topaylik (133-rasm). Jismning bosib o‘tgan yo‘li h = h
1
– h
2
ekanligi dan bajarilgan ishni quyi dagicha ifodalash mumkin: 
h
F
og‘
m
132-rasm. 
Ishning og‘irlik 
kuchi ta’sirida 
bajarilishi 

---

154
Saqlanish qonunlari
h
1
h
2
m
133-rasm. 
Jism potensial 
energiyasining 
o‘zgarishi
A = mgh = mg(h
1
– h
2
) yoki  A = mgh
1
– mgh
2
.
(3)
mgh
1 
= E
p1
– jismning h
1 
balandlikdagi potensial ener giyasi, mgh
2 
= E
p2
– 
jismning h
2 
balandlikdagi poten sial ener giyasi ekanligidan: 
A = E
p1
− E
p2
yoki A = − (E
p2
− E
p1
). (4)
Bunda «−» ishora jismning vaziyati h
1 
balandlikdan h
2 
baland-
likka o‘zgarganda jismning potensial energiyasi kamayishini 
ko‘rsatadi.
Demak,