I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Jismni vaqt birligida bosib o‘tilgan yo‘liga son jihatdan teng
bo‘lgan kattalikka tezlik deb ataladi.
Yuqorida keltirilgan misollarda vaqt birligi sifatida 1 soat olingan. Agar 
odam 1 soatda 18 km, velosiрed 36 km, avtomobil 90 km, poyezd 144 km, 
samolyot esa 900 km masofani bosib o‘tsa, ularning 1 sekundda qancha 
masofani bosib o‘tishini, ya’ni vaqt sekundlarda ifodalangan tezliklarini 
36 km/soat
900 km/soat
26-rasm. Jismlarning turli tezlikdagi harakatlari
144 km/soat
90 km/soat
18 km/soat

---

30
Kinematika asoslari
.
soat
soat
.
hisoblab ko‘raylik: odam tezligi υ
o 
= 5 m/s, velosiрedniki υ
v
= 10 m/s, 
avtomobilniki υ
a
= 25 m/s, poyezdniki υ
p
= 40 m/s, samolyotniki esa υ
s
= 
= 250 m/s.
Fan va texnikaning rivojlanishi bilan vaqt, masofa va tezlik kabi fizik 
kattaliklarning aniq o‘lchanishiga bo‘lgan talab oshib bormoqda. Biz uchun 
arzimas ko‘ringan bir sekundda velosiped bor yo‘g‘i 10 m masofani bosib
o‘tsa, Yer Quyosh atrofida aylanishida 29 km, yorug‘lik nuri esa bo‘shliqda 
300 000 km yo‘lni o‘tadi. Agar Yer sun’iy yo‘ldoshlari bilan aloqadagi 
ma’lumotda 1 sekund xatolikka yo‘l qo‘yilsa, Yerda harakatlanayotgan avto-
mobillarga yo‘lda harakatlanish haqida ko‘rsatma berayotgan «navigator»ning 
ma’lumotlarida 10 km gacha xatolik kuzatilishi mumkin. 
Tezlik birligi
Xalqaro birliklar sistemasida uzunlik (yo‘l) birligi – metr (m), vaqt 
birligi – sekund (s) qabul qilinganligini bilasiz.
XBSda tezlikning birligi sifatida m/s qabul qilingan. 
Agar tezligi 6 m/s bo‘lsa, jism 1 s vaqtda 6 m masofani bosib o‘tadi. 
Tezlikning asosiy birligi – m/s dan tashqari hisoblashda qulay bo‘lishi 
uchun hosilaviy birliklar: km/soat, km/min, km/s, sm/s kabi birliklari 
ham qo‘llaniladi. Bunda: 1 m/s = 3,6 km/soat, 1 m/s = 0,06 km/min, 
1 km/s = 1000 m/s, 1 m/s = 100 sm/s ni tashkil etadi.
Masalalar yechishda va kundalik hayotda tezlikning km/soat da berilgan 
qiymatini m/s da yoki m/s da berilgan qiymatini km/soat da ifodalash 
kerak bo‘ladi. Agar tezlik m/s da berilgan bo‘lsa, uning qiymatini 3,6 
ga ko‘paytirish orqali tezlikning km/soat da ifodalangan qiymatini topish 
mumkin. Masalan, velosiрed 10 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan bo‘lsa, 
uning km/soat da ifodalangan tezligi quyidagicha topiladi:
υ =10 m 
s = 10 · 3,6
km = 36 km
Agar tezlik km/soatda berilgan bo‘lsa, uning tezligini 3,6 ga bo‘lish yoki 
5/18 ga ko‘paytirish orqali tezlikning m/s da ifodalangan qiymatini topish 
mumkin. Masalan, avtomobil 90 km/soat tezlikda harakatlanayotgan bo‘lsa, 
uning m/s da ifodalangan tezligi quyidagicha topiladi:
υ = 90 km 
= 90 · 
5
18 
m s = 25 m s
soat

---

31
II bob. To‘g‘ri chiziqli harakat
Tezlikning tabiiy o‘lchov birligi – yorug‘likning bo‘shliq (kosmik 
fazo)dagi tezligi 300 000 km/s ga tengligi ma’lum. Astronomiyada 
uzunlikning eng katta qiymati sifatida yorug‘likning bir yilda bosib 
o‘tadigan masofasidan (9,5 ∙ 10
12
km) foydalaniladi. Hozir bunday katta 
masofalar ham fazo o‘lchamlarini ifodalashda kichiklik qilgani uchun, 
parsek (31 ∙ 10
12
km), undan 1000 marta katta bo‘lgan kiloparsek va 
1 000 000 marta katta megaparseklardan foydalanilmoqda.