I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

84­rasm. Siljish 
deformatsiyasi
85­rasm. Buralish 
deformatsiyasi
F
→
el
mg

---

92
Dinamika asoslari
Guk qonuni to‘g‘ri bajariladigan tashqi kuchning chegarasi elas­
tiklik chegarasi deb ataladi. 
86-rasmda elastiklik chegarasi 2,3 N ga 
teng. Katta deformasiyalar uchun de-
formasiya va kuch orasidagi bog‘lanish 
ancha murakkab ko‘rinishga ega bo‘lib, 
kuch ortib borishi bilan plastik defor-
masiyaning ta’siri ortib boradi. Bunda 
deformasiyalangan jismlar kuch ta’siri 
to‘xtaganidan so‘ng o‘z shaklini qaytib 
to‘liq tiklamaydi.
Masala yechish namunasi
Osmaga mahkamlangan simga og‘irligi 300 N bo‘lgan jism osilgan. 
Jismning og‘irlik kuchi ta’sirida sim 0,5 mm ga uzaygan bo‘lsa, uning 
bikirligini toping.
 Berilgan:
Formulasi: 
Yechilishi:
F
t 
= 300 N; F
t 
= k · ∆l;
Δl
 
= 0,5 mm = 0,0005 m.
Topish kerak: k = ?
Tayanch tushunchalar: deformatsiya, elastik deformatsiya, elastik 
jism, plastik deformatsiya, plastik jism, elastiklik kuchi, prujinaning 
bikirligi, Guk qonuni, elastiklik moduli.
1. Qanday kuchlar tenglashganida jism deformatsiyalanishdan to‘xtaydi?
2. Elastik deformatsiyaga oid qanday misollarni bilasiz? 
1. 4 N kuch ta’sirida 5 sm ga uzaygan prujina bikirligini toping. 
2. Bikirligi 500 N/m bo‘lgan rezina 10 N kuch bilan tortilsa, u qanchaga uzayadi? 
3. Qanday kattalikdagi kuch ta’sirida bikirligi 1000 N/m bo‘lgan prujina 4 sm ga 
cho‘ziladi?
4. Yuk mashinasi yengil avtomobilni tros orqali 1 kN kuch bilan tortsa, tros qan-
chaga uzayadi? Trosning bikirligi 10
5
N/m. 
5. Berilgan sim bo‘lagining bikirligi 2 ּ 10
5
N/m ga teng. Shu sim ikkiga bo‘linsa, 
har bir bo‘lakning bikirligi qancha? 
k  = 300
0,0005
N
m
N
m = 600 000 = 
Javob: k = 6 · 10
5
N/m.
= 6 ·10
5
N
m
∆
l
k =
 F
t
86­rasm. 
Absolyut 
deformatsiyaning 
tashqi kuchga bog‘liqligi grafigi
0
F
t 
,
 
N
3
2
1
1 2 3 Δl, sm
.
.

---

93
IV bob. Harakat qonunlari
6. Massasi 200 g bo‘lgan yuk osilganida uzunligi 8 mm bo‘lgan prujina 12 mm 
bo‘lib qoldi. Uning bikirligini aniqlang.