I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Deformatsiyalangan jismda vujudga ke­
lib, tashqi kuch ga qarshilik ko‘rsatadi­
gan va unga qa r a ma­qarshi yo‘nalgan 
kuch elastiklik kuchi deb ataladi.
Kamon iрi tarang tortilganida (79-rasm), rezina, pru-
jina cho‘zilganida yoki siqilganida, F
t
kuchga qarshi F
el
kuch namoyon bo‘ladi.
Guk qonuni
Tayanchga mahkamlangan l
o
uzunlikdagi prujinaga m massali yuk osay-
lik. Unga ta’sir etuvchi F
t
og‘irlik kuchi pastga yo‘nalgan bo‘ladi. Prujina 
deformatsiyalanishi natijasida F
t
ga qarama-qar-
shi yo‘nalgan F
el
kuch yuzaga keladi (80-rasm).
Natijada prujina Δl ga cho‘ziladi: Δl = l – l
o
. 
Bunga prujinaning absolyut uzayishi yoki ab-
solyut deformatsiya deyiladi. F
el
elastiklik ku-
chi F
t
og‘irlik kuchga tenglashganida, prujina 
cho‘zilishdan to‘xtaydi. Prujinaga ta’sir etuvchi 
kuchni oshirib borsak, absolyut deformatsiya 
ham proporsional ortib boradi (81-rasm). De-
mak, elastiklik kuchi absolyut uzayishga to‘g‘ri 
proporsional ekan, ya’ni:
→
F
el
~
→
∆
l yoki
→
F
el
= – k  
→
∆
l . (2)
Bunda k – elastiklik kuchi va absolyut uzayishini bog‘lovchi koeffisiyenti 
bo‘lib, deformatsiyalanayotgan prujinaning bikirligi deb ataladi. (2) formula-
da minus ishorasining qo‘yilishiga sabab elastiklik kuchi va absolyut uzayish-
ning qarama-qarshi yo‘nalishga ega ekanligidir. Bu formuladan k ni topsak:
(3)
78­rasm. Taxtaning 
egilishi
→
F
el
→
F
t
a
b
→
F
el
→
F
t
79­rasm. 
Kamonning egilishi
→
F
el
Δ l
l
l
0
→
F
t
80­rasm. Purjinaning cho‘zilishi

---

91
IV bob. Harakat qonunlari
qarama-qarshi yo‘nalganligi uchun ular miqdor jihatdan 
tenglashganda, taxta egilishdan to‘xtaydi. Bunda Nyu-
tonning uchinchi qonuni o‘rinli bo‘ladi:
→
F
t
= – 
→
F
el
. (1)