I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Birinchi kosmik tezlik
Biz gorizontal otilgan jismning harakatini o‘rgan-
ganimizda Yer sirtini yassi deb oldik. Bilamizki, 
Yer sharsimon shaklga ega. Yerdan h balandlik-
dagi jismni υ tezlikda gorizontal harakatlantirsak, 
u og‘irlik kuchi ta’sirida ertami-kechmi yerga qay-
tib tushadi. Jismning boshlang‘ich tezligi qanchalik 
katta bo‘lsa, u Yer sirti bo‘ylab shuncha uzoqqa 
borib tushadi. Agar gorizontal otilgan jismning tez-
ligi juda katta bo‘lsa, Yer sirtining sfera shaklida 
ekanligi hisobga olinishi zarur bo‘ladi. Jism tezligi ma’lum bir qiymatga 
yetganida, u yerga yaqinlashish o‘rniga, undan uzoqlasha boshlaydi (99-
rasm). Natijada bunday tezlikda jism Yerga qaytib tushmaydi va u ma’lum 
orbita (aylana trayektoriya) bo‘ylab υ
1
tezlikda Yer sharini aylanib yuradi. 
Bunday jism Yerning suniy yo‘ldoshi deb ataladi.
Butun olam tortish qonuni formulasi faqat Yer sirtida emas, Yer sirtidan 
h balandlikdagi erkin tushish tezlanishining qiymatini ham hisoblash im-
koniyatini beradi: 
g
h
= G 
M
(r + h)
2
. (2)
Demak, balandlik h ortib borishi bilan erkin tushish tezlanishi kamayar 
υ
→
0
99-rasm. Birinchi kosmik 
tezlikka erishish
υ
→
0 
< 
υ
→
I
υ
→
0
= 
υ
→
I

---

111
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
ekan. Ma’lumki, aylanma harakatda jismning markazga intilma tezlanishi 
a = υ
2
/r ga teng edi. Agar Yer sirti yaqinida, ya’ni h ning qiymati r dan 
juda kichik bo‘lganida gorizontal otilgan jism Yer sharini υ
1 
tezlik bilan 
aylansa, a o‘rniga g erkin tushish tezlanishini olish mumkin. U holda:
υ
1
2
= gr. (3)
Erkin tushish tezlanishi g
= 9,8 m/s
2 
va Yer sharining radiusi r = 6,4·10
6 
m ekanligidan, (3) formuladagi tezlik υ
1 
ni aniqlash mumkin:
υ
1
≈ 7,9 ⋅ 10
3
m/s yoki υ
1
≈ 7,9 km/s. (4)