I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

31
-§. YERNING SUN’IY YO‘LDOSHLARI
Raketaning Yer atrofida aylanishi uchun zarur bo‘lgan tezlik
Agar raketa bir necha kilometr balandlikda birinchi kosmik tezlik bilan 
uchsa, havoning qarshiligi va ishqalanishi tufayli qiziydi va yonib ketadi. 
Havosiz bo‘shliqdagina raketa shunday katta tezlikda harakatlana oladi. 
Yerdan bir necha yuz kilometr balandlikdagi muhitni deyarli havosiz deyish 
mumkin. Shuning uchun kosmosga uchirilgan raketalar shunday balandlik-
da uchib yuradi. Raketa, masalan, h = 300 km balandlikda Yer atrofida 
aylanma harakat qilishi uchun birinchi kosmik tezlik qancha bo‘lishi kerak? 
Birinchi kosmik tezlikning υ
1
2
= gr formulasidagi r o‘rniga r + h masofa 
qo‘yiladi. Yer sirtidan balandlikka ko‘tarilgan sari erkin tushish tezlanishi g 
ning qiymati kamayib boradi. Yer sirtidan 300 km balandlikda erkin tushish 
tezlanishi g = 9,0 m/s
2 
bo‘ladi. Hisoblashlarga ko‘ra, 300 km balandlikda 
Yer shari atrofida aylana bo‘ylab harakat qilish uchun raketaning tezligi 
7,7 km/s bo‘lishi kerak. 
Inson tomonidan fazoga uchirilgan va sun’iy ravishda Yerning 
yo‘ldoshiga aylantirilgan raketa, kosmik kemalar Yerning sun’iy 
yo‘ldoshi deb ataladi.
Raketa Yerning sun’iy yo‘ldoshiga aylanishi uchun kamida 300 km ba- 
landlikka olib chiqiladi. Buning uchun raketaga kamida 7,7 km/s tezlik 
beriladi.
Sun’iy yo‘ldosh eltuvchi-raketa yordamida kerakli ba landlikka chiqarila-
di. Ma’lum vaqt davomida raketaning tezligi birinchi kosmik tezlik kacha 
oshirib boriladi va bunda uning yo‘nalishi asta-sekin gorizontal holatga 
o‘tadi (100-rasm). 

---

113
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
Kosmosning zabt etilishi
Insoniyat tarixida birinchi marta 1957-yil 4-ok-
tyabrda 83 kg massali raketa quvvatli eltuvchi-ra-
keta yordamida zaruriy balandlikka olib chiqilib, 
unga birinchi kosmik tezlik berishga erishilgan. 
Shar shaklidagi bu raketa Yer atrofida aylana bosh-
lagan, ya’ni sun’iy yo‘ldoshga aylangan. 
1961-yil 12-aprelda birinchi marta inson kos-
mosga uchdi. Yerdan ko‘tariligan «Vostok» kosmik 
kemasida Yuriy Gagarin sayyo ramizni bir marta 
aylanib, Yerga eson-omon qaytib tushgan. Shu 
davrdan e’tiboran kosmosni zabt etish va keng 
ko‘lamda o‘rganish boshlanib ketdi. Yuzlab kosmonavtlar va astronavtlar 
kosmik kemalarda Yer atrofini orbita bo‘ylab aylanib, turli tadqiqotlarni 
o‘tkazdilar. 
Kosmosni zabt etishda yana bir buyuk yutuq – 
1969-yil 21-iyulda astronavtlar N. Armstrong va 
E. Oldrin boshqargan kosmik kema Oyga yumshoq 
qo‘ndi, inson ilk bor Oyga qadam qo‘ydi.
Kosmosni zabt etishda o‘lkamizda tug‘i lib, voyaga 
yetgan kosmonavtlar ham munosib hissa qo‘shganlar. 
Toshkent viloyatining Iskandar qishlog‘ida tug‘ilgan 
uchuvchi-kosmonavt Vladimir Jonibekov 5 marta 
(1978, 1981, 1982, 1984, 1985) kosmosga parvoz 
qilib, orbitada jami 145 kun bo‘lgan. Shu davrda 
ikki marta ochiq kosmosga chiqib, kosmik apparat-
ning sirtqi qismini ta’mirlashda ishtirok etgan. Kos-
monavtika sohasidagi buyuk xizmatlari uchun ikki 
marta Qahramon unvoniga sazovor bo‘lgan (1978, 
1981). 1985-yilda unga aviatsiya general-mayori har-
biy unvoni berilgan. O‘zbekistonlik uchuvchi-kos-
monavtga Toshkentda byust o‘rnatilgan.
1998-yil 22-yanvarda xalqaro ekiрaj tarkibida 
Qirg‘izistonning O‘sh shahrida tug‘ilgan o‘zbek 
o‘g‘loni Solijon Shariрov Amerika Qo‘shma Shtat-
lari kosmik kemasida kosmosga uchdi. 2004-yilda 
S. Shariрov ikkinchi marta kosmosga parvoz qildi.