I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Jismning boshqa jism yuzasi bo‘ylab harakatlanishida paydo 
bo‘ladigan va harakatga qarshi yo‘nalgan kuch ishqalanish ku-
chi deb ataladi.
Ishqalanish hech qanday harakatni yuzaga keltirmaydi. 
Lekin nima uchun u kuch deb ataladi, degan savol tug‘ila-
di. Bunga sabab, ishqalanish kuchi harakatni sekinlashti-
radi. Demak, kuch faqat harakatni yuzaga keltirmasdan, 
uni sekinlashtirishi ham mumkin ekan. Stol ustida taxlanib 
turgan kitoblarni surish uchun kuch bilan ta’sir etib, ish-
qalanish kuchini yengishimiz kerak. Avtomobilga tormoz 
berilsa, u tezda to‘xtaydi. Tasmali uzatma ham ishqalanish 
tufayli shkivlarni aylantiradi (104-rasm).
Ishqalanish kuchi hosil bo‘lishining birinchi sababi bir-biriga 
tegib turadigan jismlar sirtining notekisligidir.
Hatto juda silliq ko‘rinadigan jismlarning sirt-
larida ham g‘adir-budurliklar va o‘yilgan joylar 
bo‘ladi. Silliq jismlar sirti lupa orqali qaralsa, 
ularning g‘adir-budurligi turlicha ekanligi ko‘ri-
nadi (105-rasm).
Bir jism ikkinchi jismning sirtida sirpanganda 
yoki dumalaganda, bu g‘adir-budurliklar bir-biri-
ga ishqalanib, hara katlanishga to‘sqinlik qiluvchi 
kuchni vujudga keltiradi.
Ishqalanish kuchi hosil bo‘lishining ikkinchi sababi – bir-
biri ga tegib turadigan jismlar yuzasidagi molekulalar ning 
o‘zaro ta’sirlashish kuchidir.
Agar jismlarning sirtlari yaxshi silliqlangan bo‘lsa, jismlar bir-biriga 
tekkanda ular sirtidagi molekulalar bir-biriga juda yaqin bo‘ladi. Bunda 
bir-biriga tegib turgan jism molekulalari orasida tortishish kuchlari sezilarli 
bo‘ladi.
Jismlarning bir-biriga ishqalanish hodisalarini uch turga bo‘lish mumkin: 
tinchlikdagi ishqalanish, sirpanish ishqalanish va dumalanish ishqala­
nish.
104-rasm. Shkivda 
ishqalanishning 
namoyon bo‘lishi
105-rasm. Turli jismlar 
sirtining lupada ko‘rinishi

---

117
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati