I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

109-rasm. Tinchlikdagi va 
sirpanish ishqalanishning 
namoyan bo‘lishi (a) va 
ularning grafigi (b)
0
t
b
a
sirpanish
tinch 
holati

---

119
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
qo‘zg‘atamiz. Jism joyidan qo‘zg‘alish paytida dinamometrning ko‘rsatishi 
kes kin kamayadi. Dinamometrni tortish orqali jismni tekis harakatlantirsak, 
dinamometrning ko‘rsatishi o‘zgarmay qoladi. Dinamometr ko‘rsatishining 
ana shu o‘zgarmas qiymati sirpanish ishqalanish kuchi F
i(s)
ga teng bo‘ladi. 
Demak, sirpanish ishqalanish kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchidan kichik 
bo‘ladi (109-b rasm).
Agar sirpanayotgan jism ustiga yuk qo‘ysak, 
o‘lchanayotgan ishqalanish kuchi ortadi. Tajribaning 
ko‘rsatishicha, gorizontal yo‘nalishda tekis harakat-
lanayotgan jismga ta’sir etuvchi F kuch jismning 
og‘irligi P = mg ga to‘g‘ri proporsional. Nyuton-
ning uchinchi qonuniga binoan jism ishqalanayotgan 
yuzaga qanday kuch bilan ta’sir etsa, bu yuza ham 
jismga shunday kuch bilan aks ta’sir qiladi (110-
rasm). Sirpanish ishqalanish kuchi F
i(s)
jismga ta’sir 
etuvchi kuch F ga miqdor jihatdan teng. Aks ta’sir 
kuchi tayanchning reaksiya kuchi – N deyiladi. Bu kuch doimo yuzaga 
perpendikulyar yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, sirpanish ishqalanish kuchi – F
i(s) 
jismning reaksiya kuchi – N ga to‘g‘ri proporsional:
F
i(s) 
= μN yoki F
i(s) 
= μmg, (1)
bunda μ (myu) – sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti bo‘lib, uning qiymati 
bir-biriga ishqalanuvchi jismlarning modda turiga, sirtlarining silliqligi va 
boshqalarga bog‘liq. Sirpanish ishqalanish koeffitsiyentini (1) formuladan 
topamiz:
yoki . (2)
Ba’zi juft materiallar uchun sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti 3-jadvalda 
keltirilgan.
3­jadval
№