I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

108-rasm. Ishqalanish 
tufayli yo‘lkaning 
orqaga harakati
106-rasm. 
Transportyorda yukni 
yuqoriga chiqarish
→

---

118
Dinamika asoslari
muzli yo‘lda ketayotgan avtomobil g‘ildiraklari 
bilan muzlik orasidagi ishqalanishni oshirish 
kerak bo‘lsa, konki bilan muz orasidagi ishqa-
lanishni kamaytirish lozim bo‘ladi. 
Zaruriyatga qarab ishqalanishni kamaytirish 
yoki orttirish mumkin. Buning uchun avval 
ishqalanish koeffitsiyentini o‘lchash zaruriya-
ti tug‘iladi. Tinchlikdagi ishqalanish kuchini 
o‘lchash mumkin. Agar taxtacha (jism)ni go-
rizontal sirtga
qo‘yib, dinamometr bilan tortsak, 
jism joyidan qo‘zg‘almasa-da, dinamometrning 
ko‘rsatkichi orta boradi va ma’lum maksimal 
F = F
i(t)
qiymatga yetganida, jism joyidan 
qo‘zg‘aladi (109-a rasm). Bunda F
i(t) 
– tinchlikdagi ishqalanish kuchi.
Jismning tinch holatidan harakatga kelish paytidagi ishqalanish 
kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchi deyiladi.
Tayanch tushunchalar: ishqalanish kuchi, tinchlikdagi ishqalanish, 
tinchlikdagi ishqalanish kuchi.
1. Nima uchun ba’zi yuk avtomobillarining orqa g‘ildiraklariga zanjir bog‘lanadi?
2. Nima uchun tirik baliqlarni qo‘lda ushlab turish qiyin?
3. Nima uchun ustalar detallarga shurupni burashdan oldin unga sovun surtishadi?
4. Ishqalanish qay vaqtda foydali, qay vaqtda esa zararli ekanligiga misollar kel-
tiring.
33-§. SIRPANISH ISHQALANISH. 
DUMALANISH ISHQALANISH
Sirpanish ishqalanish
Sirpanish ishqalanish – bu bir jism yuzasi bo‘ylab boshqa jism 
sirpanib harakatlanganida vujudga keladigan ishqalanishdir.
Masalan, stol ustidagi kitobni siljitganda, sirpanish ishqalanish hosil 
bo‘ladi. 109-a rasmda tasvirlangan jismni dinamometr orqali tortib, joyidan 
F
i
F
i(s)
F
i(t)
F
F