I bob. Organik kimyoning tuzilish nazariyasi 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari

Yog‘larning kimyoviy xossalari. Yog‘lar kundalik
iste’mol qilinadigan oziq ovqatlarning tarkibiy qismi
hisoblanadi. Yog‘lar parchalanganda, uglevod yoki
oqsillarga nisbatan 2 barobar ko‘proq energiya ajralib
chiqadi.
Yog‘lar organizmda maxsus fermentlar yordamida
parchalanadi. Ular o‘zlarining tarkibiy qismlari bo‘lgan
glitserin va karbon kislotalariga parchalanadi va shu holda organizm tomonidan
o‘zlashtiriladi. Yog‘larning bunday parchalanishi gidroliz reaksiyasiga misol
bo‘ladi.
Yog‘larning gidrolizidan sanoat miqyosida foydalaniladi.
Maxsus avtoklavlarda, yuqori bosim va
temperatura hosil qilinadi. Bu avtoklavlarda yog‘
glitserin va karbon kislotalarga parchalanadi.
Qattiq yog‘
Suyuq yog‘ (moy)
116
H2C
C
C
O
O
O
C
C
C
O
O
O
R'
R'' + 3HOH
R'''
HC
C
C
OH
OH + HO
OH
C
O
H R''
H2
H2
H2
HO C
O
R'
HO C
O
R'''
Yog‘larni ishqoriy muhitda parchalasak glitserin bilan birga sovun olish
mumkin. Bunda odatdagidek, avval glitserin va karbon kislotalar hosil bo‘ladi.
Aralashmada ishqor (masalan NaOH) ham bo‘ladi. Natijada kislotalar bu
ishqor bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladi. Aynan shu tuz ( karbon kislota
va natriy hosil qilgan tuz) sovun deyiladi.
Natriy ishqori asosida olingan sovunlar qattiq bo‘ladi. Natriyli tuzlardan
atir sovun, kir sovun olinadi. Karbon kislotaning natriy bilan hosil qilgan tuzi
hidsiz va deyarli rangsiz bo‘ladi. Sovunlardagi rang va yoqimli hid ularga
bo‘yovchi va hid beruvchi qo‘shimchalar qo‘shish orqali hosil qilinadi.
H2C
C
C
O
O
O
C
C
C
O
O
O
R'
R''+ 3NaOH
R'''
HC
C
C
OH
OH + R''
OH
C
O
H ONa
H2
H2
H2
R' C
O
ONa
R''' C
O
ONa
Agar yog‘larni gidrolizlashda natriy ishqori o‘rniga kaliy ishqori ishlatilsa,
suyuq sovun hosil bo‘ladi.
Sanoat miqyosida qattiq yog‘larga bo‘lgan talab yuqori. Shuning uchun
avvaldan suyuq yog‘lardan qattiq yog‘ olish borasida izlanishlar olib borilgan.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, suyuq yog‘lar tarkibida to‘yinmagan kislotalar
bo‘ladi. Qattiq yog‘lar tarkibida bo‘lsa to‘yingan kislotalar mavjud. Agar suyuq
yog‘ni vodorod yordamida gidrogenlasak, ya’ni ular tarkibidagi to‘yinmagan
kislotalarni to‘yintirsak ular qattiq holga o‘tadi.
117