I. Kirsh II. Asosiy qism

2.2.Tuzlarning tuproqqa tarqalishi va sho‘rlangan tuproqlar- ning vujudga kelishi.
Yer usti va yer osti suvlarining harakati, shuningdek. atmosfera. shamolning harakati tuzlarning tuproqqa tarqalishidagi asosiy omillardan hisoblanadi.Atmosfera harakati ta'sirida (qattiq chang ko'rinishida yoki yog'in bilan birgalikda) tuzlarning jilishiga impulverizatsiya hodisasi degan umumiy nom berilgan.Yog‘in suvi tarkibida tuz miqdori juda oz (o‘rta hisobda har litrda 2-3 mg xlor, 2-4 mg sulfat kislotasi) boTganligidan, bunday yo'l bilan tuproq sho'rlanishining amaliy ahamiyati yo'q. Lekin quruq tuz changlari yoki dengiz suvi changlari uchib keladigan ayrim hollarda tuzlarning impulverizatsiya jarayoni, boshqacha qilib aytganda, davomli shamol (eol) ta’sirida uchib
kelib to‘planish jaryoni tuproqda tuzlarning yig‘ilishiga ma'lum darajada ta’sir ko'rsatadi. Tajriba nuqtai nazaridan olib qaraganda tuzlar ko'pincha. oqar suvlar yoki sizot suvlar bilan birgalikda tuproqqa kelib to'planadi.
Yer yuzi bo'yicha tuproqda tuzlarning ko'payishiga joyning relef sharoiti katta ta'sir ko'rsatadi.Relefni quyidagi asosiy kategoriyalarga bo'lish mumkin: makrorelef, mezorelef va mikrorelef.
Makrorelef — relefning yirik shakili bo'lib u katta hududning umumiy qiyofasini belgilaydi (masalan. tog' tizmalari, yassi tog'liklar. tekisliklar. pasttekisliklar).
Mezorelef - relefning o'rtacha shakili bo'lib, makrorelef unsurlariga kiruvchi qabariq va botiq yerlar (past-balandliklar, tog' tizmalari, kotlovinalar, kichik daryo vodiylari) ni belgilaydi.
Mikrorelef - relefning kichik shakili bo'lib. uning unsurlari makro va mezoreleflarda bor.Bular balandliklari bir necha santimetr, ba’zida o'nlab santi- metr chegarasida, gorizontal uzunligi esa metr. ba'zida o'nlab metr b i lan (o ’ nqir-cho' nkirlik. pastqamlik. uvat. j о' yak. pushta va boshqalar) o'lchanadigan mikrobalandlik yoki mikropastlikdir.
Yerning geomorfologik profili bo'yicha tuzlarning tuproqqa tarqalishi quyidagilar bilan xarakterlanadi. Agar "al ish’’ (yirik suv ayirgich) yuzida ma'lum miqdorda suvda eriydigan tuzlar bo'lib. ustiga yetarlicha yog'in yog'ib turadigan bo'lsa, tuzli eritma ikki yo'nalishda oqib boradi: a) yer yuzidan oqar suv tariqasida; b) sizot suvlar sathigacha bo'lgan tuproq-grunt qalinligida, keyin yer osti oqimi sifatida oqib boradi.Oqibatda ''alish"dagi tuzlar daryolarga, undan keyin esa daryo oqimlari orqali dengiz va okeanlarga borib tushadi.Lekin hamisha ham shunday bo'lavermaydi. Territoriyaning tabiiy sharoiti (joyning relefi. nishablik. tuproq sharoiti. sizot suvlar harakatining sharoiti)ga qarab tuzli eritma uzoqqa borishi yoki boraolmasligi mumkin.Tuproqning vertikal prolili ho'ylab ham tuzlar turlicha joylashishi mumkin.Yor usti suvlari va sizot suvlari (binobarin. tuzli eritmalar) ni.shubligi oz hududlarda ancha sekin oqadi. Bunday hududlarga qiyalik etaklari va daryo vodiylari (qadimgi va hozirgilari) kiradi. Tuz avval shu hududlarda to'planib qoladi. To'planadigan tuzlar csa ariq suvlari va sizot suvlariga qo'shilib keladi.Yon bag'ir etaklari. tekis yovilmalardagi tuproq, odatda, mi- nerallashgan sizot suvlarning kapillyar ko'tarilishi natijasida sho'rlanadi. Namgarchilik, bug'lanish miqdori yog'in miqdoridan ko'p bo'lsa (suv kapillyarlar orqali uzoq muddat ko'tarilib tursa), kuchsiz konsentratsiyali eritmalarning harakati natijasida ham tuproq sho'rlanishi mumkin. Sizot suvlari qancha ko'p minerallashgan bo'lib, sathi yer yuziga qancha yaqin (1-2.5m va undan balandroq) bo'lsa. tuproq shuncha tez sho'rlanadi. Pastlik va chuqurliklar esa ko'proq sho'rlanadi.Tuzli eritmalar parda-kapillyarlardan sekin ko‘tarilayotganda sizot suvlari chuqur (5-9m) joylashganda ham yer yuziga ehiqib tuproqni sho'rlatishi mumkin.Tuproqda tuzning tarqalishiga makrorelefgina ta’sir qilib qolmasdan, mezorelef ham ta'sir ko'rsatadi. Meliorativ nuqtai nazardan mezorelefning baland unsurlari (yirik balandliklar, tepaliklar, jo'vaklar) eng qulay vaziyatda, past unsurlari (turli xildagi pastliklar. kotlovinalar) esa eng noqulav vaziyatda joy- lashgan.
Mexanik tarkibi ancha yengil va sizot suvlari ehiqib keta ola- digan tuproqli baland joylarda sizot suvlar juda chuqur joylashadi hamda bug‘lanib ketmaydi. Shuning uchun pastliklarga qara- ganda balandliklar kamroq sho'rlanadi. chunki pastliklardan sho'r sizot suvlar kapillyar orqali tezroq va ko'proq chiqadi.Yer sirti mikrorelefning ta’sirida tuproqning tuz rejimiga va sho‘rlanishiga nisbatan o'ziga xos turli sharoitlar yaratiladi.
Sug'oriladigan yerning tuprog‘i sho'rlanmagan bo'lsa. sizot suvlar sathi ko'tarilishi bilanoq. birinchi navbatda do'ngliklar (mikrobalandliklar) sho'rlanadi. Shunda ola sho'rlangan tuproq hosil boTadi. Mikrobalandliklarda sizot suv sathining ko'tarilishi (bug'lanishi). mikropastliklarda esa pasayishi bunga sabab bo'- ladi.Tuproqning suv o'tkazuvchanligi yomon bo'lsa. mikropast- liklarga oqib tnshadigan suvning ko'p qismi tuproqga singmay. bugTanib ketadi. Natijada bu yerlarda asta - sekin sho‘rxok Sug'oriladigan hudud chegarasida joyning geologik tuzili- shiga va sizot suvlarining harakat (oqish) sharoiliga qarab yirik suv ayirgichlardan to yon bag'ir etaklarigacha va qolaversa. daryolargacha turli gidrogeologik zonalar ajratilishi mumkin.
Ularning tabiiy sharoiti bir - biridan ancha farq qiladi. Bu esa tuproq hosil bo‘lish jarayonining borishiga hamda yerning meliorativ holatiga katta ta'sir ko'rsatadi.