I-мавзу. Бухгалтерия ҳисоби, унинг моҳияти ва аҳамияти

12.1 МАСАЛА: ― ”SAMA GROUP”МЧЖ асосий фаолияти ишлаб чикариш бўлиб, 2021 йил июль ойида қуйидаги операциялар амалга оширилди, бухгалтерия проводкаларини беринг ва молиявий натижа хисоботини тўлдиринг:

1	Mol yetqazib beruvchidan material yetib keldi			300 000 000
2	QQS 15 %			45 000 000
3	Yetqazib berilgan material uchun hisob-kitob schyotidan to'lab berildi			345 000 000
4	Inventarizatsiya natijasida materiyal ortiqcha chiqdi			25 000 000
6	Inventarizatsiya natijasida ko'p chiqqan materialning bir qismi sotildi: tannarxni xisobdan chiqishi			15 000 000
7	Materialning bir qismi xaridorga yetqazildi, Schot faktura yozildi			20 000 000
8	Materialning chiqib ketishidan yakuniy natija aks ettirildi			5 000 000
9	Material ishlab chiqrishga olindi			30 000 000
10	Ishlab chiqarishdagi xodimlarga iyul oyi uchun ish haqi hisoblandi			30 000 000
11	Ishlab chiqarishdagi iyul oyi uchun hodimlarga yarim oklad premiya hisoblandi			15 000 000
12	Ijtimoiy soliq hisoblandi. 12%
13	Daromad solig'i hisoblandi. 12%
14	SHJP hisoblandi. 0,1%
15	Ijtimoiy soliq to'landi
16	Daromad solig'i to'landi
17	SHJPT to'landi
18	Ish haqi to'landi
19	Ishlab chiqarish binosiga, iyul oyi uchun elektrenergiyasi hisoblandi			15 000 000

20	Elektrenergiyaga hisob kitob schyotidan to'landi			15 000 000
21	Tayyor mahsulot omborga kirim qilindi
23	Ombordagi tayyor maxsulotlarning yarmi 80% ustama bilan sotildi
24	QQS 15 %
25	2021 yil iyul oyi uchu hisobga olinadigan QQS zachyot qilindi
26	QQS to'landi
27	Sotilgan maxsulotning bir qismi xaridordan qaytdi			50 000 000
29	Sotilgan maxsulot puli kelib tushdi
30	Inventarizatsiya natijasida, ko'p chiqgan materialning qolgan qismi ishlab chiqarishga berildi
31	Ishlab chiqarishdagi hodimlarga, avgust oyi uchun ish haqi hisoblandi			20 000 000
32	Ijtimoiy soliq hisoblandi
33	Daromad solig'I hisoblandi
34	SHJP hisoblandi
35	Ijtimoiy soliq to'landi
36	Daromad solig'I to'landi
37	SHJP to'landi
38	Ish haqi to'landi
39	Tayyor mahsulot omborga kirim qilindi
41	Ombordagi maxsulotlarning 30 foizi sho'ba va qaram xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga sotildi 40% ustama bilan
42	QQS 15 %
43	QQS 15 % hisob-kitob schyotidan to'landi
44	Sho'ba va qaram xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga sotilgan mahsulotga chegirma qilib berildi, 5%
46	Sho'ba va qaram xo'jalik yurituvchi sub'ektlaridan sotilgan mahsulot uchun pul to'landi
50	Sotish uchun yetqazib berish hizmatidan foydalanildi			500 000
51	Maxshulotlarni sotish uchun bozordan ijaraga joy olindi va 12 oy uchun oldindan pul tulandi			30 000 000
52	Savdo reklamasi uchun xarajat hisoblandi			15 000 000
53	Sotish bozorlarini o'rganish uchun, Marketing xizmatidan foydalanildi			2 000 000
54	Mamuriyat binosiga kommunal hizmatlari hisoblandi			1 500 000
56	Mamuriy-boshqaruv extiyojlari uchun bino ijarasidan iyul va avgust oylari uchun schot faktura olindi			6 000 000
57	Shaharlararo telefon so'zlashuvlari uchun aloqa xizmatlari hisbolandi			150 000
58	Internetga haq to'lash uchun, Uzonline kompaniyasidan, tarif bo'yicha schyot faktura olindi			400 000
63	IFRS ga o'tish bo'yicha, FCS konsalting firmasidan konsultatsiya xizmati ko'rsatildi			20 000 000
64	Kadrlarni qayta tayyorlash bo'yicha ketgan xarajatlar			5 000 000
65	Auditorlaik hizmatidan foydalanildi			20 000 000
66	Xodimga bir yillik moddiy yordam hisoblandi			3 153 606
67	Ishchilarga bayram mukofati hisoblandi			3 000 000
70	Ombordagi barcha qolgan tayyor maxsulotlar export qilindi. 10 000 $, cbu.uz kursi 10 850 so'm
71	Export qilingan maxsulot tannarxi xisobdan chiqarildi
72	Sotilgan maxsulot puli kelib tushdi. Kurs 10 900 so'm

73	Valyuta kursi farqi aks ettirildi
75	Chaqmoq urush natijasida, ombordagi materiallarning bir qismi yonib ketdi			5 000 000
77	Barcha yopiluvchi o'tkazmalarni bajaring
90	Foyda solig'i hisoblandi
91	Foyda solig' xarajatlar schyoti yoplidi
92	Yakuniy moliyaviy natija aks ettirildi

8. МАВЗУ. ХУСУСИЙ КАПИТАЛ ВА КОРХОНА ФАОЛИЯТИ МОЛИЯВИЙ НАТИЖАЛАРИ ҲИСОБИ

1. 
   Корхона хусусий капитали ҳисоби
   
2. 
   Молиявий натижаларни шакллантириш тартиби ва тақсимланмаган фойда ҳисоби
   

1. 
   Корхона хусусий капитали ҳисоби
   

Устав капитали (фонди) корхонани ташкил қилиш вақтида унинг таъсис ҳужжатларида белгиланган миқдорда фаолият кўрсатишини таъминлаш учун қатнашчилар (мулкдорлар) мол-мулкдаги улушларининг (пул бирлигидаги) йиғиндисини ифодалайди.
Бухгалтерия ҳисобида устав капитали ҳамда таъсисчиларнинг устав капиталига қўшадиган улуш бўйича қарзлари алоҳида ҳисобга олинади.
Бозор иқтисодиёти шароитида устав капитали бир томондан корхона мол-мулкининг қийматини, иккинчи томондан ушбу корхонанинг таъсисчилари, инвесторлар олдидаги қарз қийматини ифодалайди. Устав капитали бўйича молиявий- хўжалик операцияларини акс эттириш тартибидаги ўзгаришларни республикада шаклланаётган замонавий бозор муносабатлари талаблари тақазо этган.
Устав капитали (фонди) бўйича операциялар ҳисоби шу номдаги 8300-«Устав капиталини ҳисобга олувчи счётлар» гуруҳида ҳисобга олинади.
8300-«Устав капиталини ҳисобга олувчи счётлар» қуйидаги учта счёт билан тўлдирилади: 8310-«Оддий акциялар»;
8320-«Имтиёзли акциялар»; 8330-«Пай ва улушлар».
8310-«Оддий акциялар» счёти давлат корхоналари, бирлашмалари ва ташкилотларининг устав фондини ҳамда акциядорлик ва шерикчилик жамиятларининг устав капиталини ҳисобга олиш учун хизмат қилади. Бу счётда корхона уставида рўйхатдан ўтказилган миқдор доирасидаги ҳақиқий устав капитали ёки тўланган акцияларнинг номинал қиймати акс эттирилади. Устав капиталининг бухгалтерия ҳисобидаги миқдори уставда қайд этилган миқдордан ошиб кетиши мумкин эмас. Устав капиталида иштирокчилар ҳиссасининг бир қисмини уларга қайтариш унинг миқдорини камайтирмайди, балки акциядорлик жамиятининг сотиб олинган шахсий акциялари сифатида расмийлаштирилиб, 8610-
«Сотиб олинган хусусий акциялар - оддий» счётининг дебетига ўтказилади.
8320-«Имтиёзли акциялар» счётида имтиёзли акциялар тарзида чиқарилган акциядорлик капиталининг миқдори ҳисобга олинади.
Акциядорлик шаклидан ташқари, бошқа мулкчилик шаклларида очиладиган хўжалик юритувчи субъектлар, устав капитали шаклланишини 8330-«Пай ва улушлар» счётида ҳисобга оладилар.
Корхона давлат рўйхатидан ўтгандан сўнг таъсис ҳужжатларида кўзда тутилган (акцияларга обуна бўлган суммада) таъсисчилар қўшиши зарур бўлган улуш қийматидан унинг устав капитали 8300-«Устав капиталини ҳисобга олувчи счётлар» ва 4610-«Устав капиталига таъсисчиларнинг улушлари бўйича қарзи» счётларида акс эттирилади. Бадалларнинг киритилиши 8330-счётга таъсир кўрсатмайди, лекин таъсисчилар қарзларини қоплайди.
8300-«Устав капиталини ҳисобга олувчи счётлар» счётидаги акс эттириладиган устав капитали миқдори таъсис ҳужжатлардаги миқдорга тенг бўлиши шарт. Устав капитали қиймати ўзгарганда, ушбу таъсис ҳужжатларига ўзгартириш киритиб, бу ҳужжатларни давлат рўйхатидан қайтадан ўтказиш лозим. Асосий воситаларнинг қайта баҳоланиши, қабул қилиниши, ҳисобдан чиқарилиши устав капитали қийматини ўзгартирмайди, агар уставга тегишли ўзгартиришлар киритилмаган бўлса.
Мулкчиликнинг турли шаклларидаги корхоналарда устав капиталининг миқдори турлича белгиланади: устав капитали акциядорлик жaмиятлapидa - акцияларнинг номинал бўйича қийматига; масъулияти чекланган жамият (ширкат)ларда – таъсис ҳужжатларига биноан мулкдаги улушлари суммасига; мулкчиликнинг жамоа шаклидаги корхоналарда – барча ходимлар улушлари суммасига тўғри келади; давлат корхоналарида устав капитали хўжалик фаолиятини амалга ошириш учун корхонага давлат томонидан бириктирилган мол-мулк суммасига мувофиқ келади.
Таъсисчиларнинг улушлари пул суммалари, шунингдек бинолар, иншоотлар, ускуналар, номоддий активлар ва ҳоказолар кўринишида киритилиши мумкин.
Мисол. Таъсис ҳужжатларига мувофиқ «Минор» АЖ устав капитали 2 000 минг.сўмни ташкил этади.
Бухгалтерия ўтказмалари қуйидагича бўлади:

Т/р	Хўжалик операцияси мазмуни	Сумма (минг.сўм)	Счётлар корреспонденцияси
			Дебет	кредит
1	Устав капитали рўйхатга олинди	2000	4610	8310
2	Асосий воситалар билан киритилди	1000	0100	4610
3	Материаллар билан киритилди	450	1010	4610
4	Номоддий активлар билан киритилди	200	0400	4610
5	Қимматли қоғозлар билан киритилди	200	0610	4610
6	Ҳисоб-китоб счётига улушлар келиб тушди	150	5110	4610

8410-«Эмиссия даромади» счёти акцияларни номинал қийматдан ошадиган нархларда дастлабки сотиш пайтида олинадиган эмиссия даромадини ҳисобга олиш учун мўлжалланган. Бухгалтерия ўтказмаси қуйидаги ёзув билан расмийлаштирилади:

Д-т корхонага акцияларни тўлашга берилган пул маблағлари ёки бошқа бойликларни ҳисобга олиш счётлари К-т 8410-«Эмиссия даромади».
8500-«Резерв капиталини ҳисобга олувчи счётлар» счёти мол-мулкни қайта баҳолашда ҳосил бўладиган резервларни, шунингдек бепул олинган мол-мулк қийматини (пул маблағларидан ташқари), корхона (акциядорлик жамияти, ширкат) мол-мулкини кўпайтирадиган бошқа тушумларни ҳисобга олиш учун мўлжалланган.
8500-«Резерв капиталини ҳисобга олувчи счётлар» гуруҳидаги счётларнинг ташкил этилиши ва тўлдирилиши 8500- счётлар гуруҳи кредити бўйича 8710-«Ҳисобот даврининг тақсимланмаган фойдаси (қопланмаган зарари)», 0110-0190-
«Асосий воситаларни ҳисобга олувчи счётлар», 0410-0490-«Номоддий активларни ҳисобга олувчи счётлар», 1010-«Хом ашё ва материаллар» счётлари ва корхона мол-мулкининг бошқа счётлари билан корреспонденцияда акс эттирилади.
Зарурат бўлганда, айрим тармоқларнинг хўжалик юритувчи субъектлари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг рухсати билан капитал таъмирлаш ишларини ўтказиш учун маблағлар резервини ташкил қилишлари мумкин. Ушбу резервга ажратмалар «Ишлаб чиқариш аҳамиятидаги бошқа харажатлар» элементи таркибида акс эттирилади ва кўзда тутилаётган харажатлар қиймати ҳамда асосий воситалар ҳар бир объектини капитал таъмирлашнинг даврийлигидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Резервга ажратмалар меъёри ҳар бир ҳисобот йили охирида қайта кўриб чиқилади ва зарурат бўлганда янги молия йили учун ажратмалар миқдори кўпайтирилиши ёки камайтирилиши мумкин. Агар капитал таъмирлашга резерв маблағлари суммаси ушбу объектни тузатишга қилинган ҳақиқий харажатлар суммасидан ошиб кетса, ошиб кетган сумма бўйича тузатиш (сторно) киритилиши керак; агар ҳақиқий харажатлар резервдагидан ошиб кетса, у ҳолда ошиб кетган сумма «Ишлаб чиқариш аҳамиятидаги бошқа харажатлар» элементи таркибида акс эттирилади.
Суммалар резервланиши 8910-«Келгуси харажатлар ва тўловлар резервлари» счётининг кредитида ишлаб чиқариш харажатлари (муомала чиқимлари) счётлари билан корреспондентланган ҳолда акс эттирилади.
Резервдан фойдаланиш 8910-«Келгуси харажатлар ва тўловлар резервлари» счётининг дебетида 6710-«Меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишлар» счёти билан - ходимларга меҳнат таътили, узоқ муддат давомида ишлаганлиги учун ҳар йилги тақдирланишларни тўлаш суммасига; 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш» счёти билан - асосий воситаларни таъмирлаш қийматига ва бошқа счётлар билан корреспондентланган ҳолда акс эттирилади.

2.