I-мавзу. Бухгалтерия ҳисоби, унинг моҳияти ва аҳамияти

Баланс	178 000	Баланс
178 000

Биринчи турдаги операциялар мол-мулк таркибида ўзгаришларга олиб келади. Бунда баланс валютаси ўзгармайди.

Биринчи операция. Корхона кассасига банкдаги ҳисоб-китоб счётидан 10 минг сўм нақд пул олинди. Бу операция активнинг иккинчи бўлимида жойлашган «Касса» ва «Ҳисоб-китоб счёти» каби баланс моддаларига таъсир этади. Кассадаги пуллар қолдиғи 10 минг сўмга ошади, ҳисоб-китоб счётидаги пуллар қолдиғи эса ушбу суммага камаяди, яъни баланс активининг ичида мол-мулк ўзгариши юз берди ва умуман олганда баланс валютаси ўзгармади.
Биринчи операциядан кейин баланс қуйидаги кўринишни олади.

Актив		Пассив
Мулкнинг таркиби	сўм	Мулкнинг манбаси	сўм
Асосий воситалар	100 000	Устав капитали	120 000
Материаллар	42 400	Тақсимланмаган фойда	30 000
Касса	10 100	Мол етказиб берувчиларга қарз	15 200
Ҳисоб-китоб счёти	25 500	Бюджетга қарздорлик	12 800
Баланс	178 000	Баланс	178 000

Иккинчи турдаги операциялар корхона мол-мулкини шакллантириш манбаларининг таркибида ўзгаришларга олиб келади, яъни фақат баланс пассивига таъсир этади. Бу ҳолда баланс валютаси ўзгармайди.

Иккинчи операция. Корхона таъсисчилари йиғилишининг қарори бўйича тақсимланмаган фойданинг 15 минг сўмлик суммадаги қисми устав капиталига қўшилади. Мазкур хўжалик операцияси пассивнинг «Тақсимланмаган фойда» ва «Устав капитали» каби моддаларига таъсир этади. Ушбу операциядан кейин тақсимланмаган фойда 15 минг сўмга камаяди, устав капитали эса ушбу суммага ошади, яъни баланс пассиви ичида суммаларнинг кўчиб ўтиши юз беради ва умуман олганда баланс валютаси ўзгармайди.
Иккинчи операциядан кейин баланс қуйидаги кўринишни олади.

Актив		Пассив
Мулкнинг таркиби	сўм	Мулкнинг манбаси	сўм
Асосий воситалар	100 000	Устав капитали	135 000
Материаллар	42 400	Тақсимланмаган фойда	15 000
Касса	10 100	Мол етказиб берувчиларга қарз	15 200
Ҳисоб-китоб счёти	25 500	Бюджетга қарздорлик	12 800
Баланс	178 000	Баланс	178 000

Учинчи турдаги операциялар мол-мулкнинг таркибини ва мол-мулк манбаларининг таркибини ўзгартиради, айни вақтда уларни оширади. Бунда баланс валютаси актив бўйича ва пассив бўйича тенг суммага ошади.

Учинчи операция.Мол етказиб берувчилардан 20 минг сўмлик материаллар олинди. Пули ҳали тўланмаган. Ушбу хўжалик операцияси активнинг «Ишлаб чиқариш захиралари» моддасига ва пассивнинг «Мол етказиб берувчиларга қарз» моддасига таъсир этади.
Ушбу операциядан кейин корхонадаги ишлаб чиқариш захиралари ошади ва айни вақтда корхонанинг мол етказиб берувчилардан қарзи ошади, чунки ҳали уларга пул ўтказилмаган.
Баланс валютаси актив бўйича ҳам, пассив бўйича ҳам 20 минг сўмга ошади. Учинчи операциядан кейин баланс қуйидаги кўринишни олади.

Актив		Пассив
Мулкнинг таркиби	сўм	Мулкнинг манбаси	сўм
Асосий воситалар	100 000	Устав капитали	135 000
Материаллар	62 400	Тақсимланмаган фойда	15 000
Касса	10 100	Мол етказиб берувчиларга қарз	35 200
Ҳисоб-китоб счёти	25 500	Бюджетга қарздорлик	12 800
Баланс	198 000	Баланс	198 000

Тўртинчи турдаги операциялар мол-мулкнинг таркиби ва манбаларнинг таркибини ўзгартиради, айни вақтда уларни камайтиради. Бунда баланс валютаси актив бўйича ва пассив бўйича тенг миқдорга камаяди.

Тўртинчи операция. Ҳисоб-китоб счётидан олинган материаллар учун етказиб берувчиларга 20 минг сўм ўтказилди. Ушбу хўжалик операцияси активнинг «Ҳисоб-китоб счёти» моддасига ва пассивнинг «Мол етказиб берувчиларга қарз» моддасига таъсир этади.
Ушбу операциядан кейин ҳисоб-китоб счётидаги пуллар 20 минг сўмга камаяди ва айни вақтда корхонанинг етказиб берувчилардан қарзи 20 минг сўмга камаяди.
Баланс валютаси актив ва пассив бўйича 20 минг сўмга камаяди. Тўртинчи операциядан кейин баланс қуйидаги кўринишни олади.

Актив		Пассив
Мулкнинг таркиби	сўм	Мулкнинг манбаси	Сўм
Асосий воситалар	100 000	Устав капитали	135 000
Материаллар	62 400	Тақсимланмаган фойда	15 000
Касса	10 100	Мол етказиб берувчиларга қарз	15 200
Ҳисоб-китоб счёти	5 500	Бюджетга қарздорлик	12 800
Баланс	178 000	Баланс	178 000

Корхонада қандай операция юз бермасин, уни юқорида кўрсатилган тўртта операция туридан бирига киритиш мумкин. Юқорида айтилганлардан шундай хулоса чиқариш мумкин: хўжалик операцияси балансда қандай ўзгаришларга олиб келмасин, у фақат мол-мулкнинг таркиби ва жойлаштирилишини ёки уни шакллантириш манбаларини ўзгартириши,

уларнинг суммасини кўпайтириши ёки камайтириши мумкин, лекин актив билан пассив ўртасидаги тенгликни бузмайди.

1. Масала. Хўжалик операцияларининг бухгалтерия балансга таъсири

№	Хўжалик операцияларининг мазмуни	Сумма	Актив +/-	Пассив + / -	Ўзг. тури
1	Кассага ҳисоб-китоб счетидан пул олинди	21300
2	Кассадан ҳизмат сафарига кетаётган ходимга аванс берилди	40
3	Кассадан ишчиларга иш хақи тўланди	21060
4	Ҳисоб-китоб счётига кассадан олинмаган ойлик қайтарилди	200
5	Материаллар омбордан ишлаб чиқаришга берилди	30400
6	Ҳисоб-китоб варағига ҳаридорлардан бўнак (аванс) тушди	37900
7	Ҳисоб-китоб варағига қисқа муддатли банк кредити олинди	80000
8	Мол етказиб берувчилардан материаллар олинди, ҳали пули тўланмади	9800
9	Ишлаб чиқаришдаги ишлатилмаган материаллар омборга қайтарилди	1790
10	Ускуналар учун мол етказиб берувчига аванс (олдиндан тўлов) ўтказилди	23210
11	Иш хақидан даромад солиғи ҳисобланди	1492
12	Ҳисоб-китоб счетидан мол етказиб берувчи корхонага олдиндан тўлов ўтказилди	232
13	Харидор корхонадан илгари сотилган маҳсулот учун пул тушди (қарзини тўлади)	168
14	Тақсимланмаган фойдадан резерв фондига ажратма қилинди	6750
15	Ҳисоб-китоб счётидан бюджетга қарз ўтказилди	14800
16	Ҳисоб-китоб счётидан Пенсия жамғармасига қарз ўтказилди	232
17	Ишлаб чиқаришдан тайёр махсулот олинди	56 220
18	Мол етказиб берувчиларга қарз тўланди	20 100

Талаб этилади: Хўжалик операцияларини ўзгариш турларини жадвалга қайд этинг.

2. Масала. Хўжалик операцияларини счётларда акс эттириш

№	Хўжалик операцияларининг мазмуни	Сумма	Дт	Кт
1	Харидорлардан аванс (олдиндан тўлов) келиб тушди	2 000 000
2	Таъсисчилардан устав фондини шакллантириш учун ускуна олинди	15 000 000
3	Кассадан ишчиларга иш хақи тўланди	7 250 000
4	Ҳисоб-китоб счётига кассада ишлатилмаган пул қайтарилди	200 000
5	Материаллар омбордан ишлаб чиқаришга берилди	1 300 000
6	Тузилган қарз шартномасига асосан бошқа корхонадан қарз (займ) олинди	5 000 000
7	Банкдан 3 йилга кредит олинди (пуллар ҳисоб-китоб счетига тушди)	80 000 000
8	Мол етказиб берувчилардан материаллар олинди, ҳали пули тўланмади	8 400 000
9	Материаллар учун мол етказиб беручига қарз тўланди	8 400 000
10	Ускуналар учун мол етказиб берувчига аванс (олдиндан тўлов) ўтказилди	20 000 000
11	Ишлаб чиқаришдаги ходимларга иш ҳақи ҳисобланди	12 000 000
12	Маъмурият ходимларига иш ҳақи ҳисобланди	10 000 000
13	Ходимларнинг иш ҳақидан даромад солиғи ҳисобланди	2 640 000
14	Олинган банк кредити учун фоизлар ҳисобланди	520 000
15	Ҳисоб-китоб счётидан солиқ бўйича қарз тўланди	3 400 000
16	Ҳисоб-китоб счётидан Пенсия жамғармасига қарз ўтказилди	2 450 000
17	Ишлаб чиқаришдан тайёр махсулот олинди	18 400 000
18	Мол етказиб берувчиларга қарз тўланди	5 400 000
19	Ҳисоб-китоб счетидан банк хизмат ҳақи тўланди	200 000
20	Бошқа корхонадан олинган қарз (займ) нинг бир қисми қайтарилди	3 000 000
21	Ишлаб чиқариш ускуналарига амортизация (эскириш) ҳисобланди	1 800 000
22	Офис мебелларига эскириш ҳисобланди	500 000

Талаб этилади: Бухгалтерия ўтказмаларини (проводкаларини) жадвалда акс эттиринг.

3.