I shamshidinov noorganik moddalar va

Vakuumda konsentrlash. Kislota (barcha suyuqliklar singari) 
vakuumda atmosfera haroratidan anchagina past haroratda qaynaydi. 
Past haroratda energiya kam sarflanadi, jihozlar korroziyalanishi 
kamayadi, shuningdek H
2
SO
4
yo‘qotilishi ham kamayadi. 
Vakuumda, ayniqsa, tarkibida organik qo‘shimchalar bo‘lgan 
(masalan, kislotali gudrondan ajratilgan) kislotalarni konsentrlash 
maqsadga muvofiqdir, chunki vakuumda va past haroratda sulfat 
kislotaning qaytarilishi anchagina kamayadi. 
1.57-rasm. Vakuum-konsentrator sxemasi: 
1-korpus; 2-bug‘ quvuri; 3-tomchi ajratgich; 4-ejektor; 5-kondensator; 6-barometrik quvur. 
Davriy ishlaydigan vakuum-bug‘latgichli qurilma sxemasi 1.57-
rasmda ko‘rsatilgan. Unda suyultirilgan sulfat kislota korpus 1 ga keladi, 
u yerda kremniyli po‘latdan yasalgan quvurlar 2 bo‘yicha o‘tadigan bug‘ 
bilan qizdiriladi. Kislotadan ajralib chiqadigan bug‘lar tomchi ushlagich 
3 orqali sovutgich 5 (aralashtirish kondensatori) ga so‘riladi, u yerda suv 
bilan aralashadi, soviydi va kondensatlanadi. Suv bug‘i qanchalik to‘la 
kondensatlansa va kondensatorga keladigan suvning harorati qanchalik 
past bo‘lsa, jihozdagi vakuum ham shunchalik katta bo‘ladi.Yanada 
chuqurroq vakuum hosil qilish uchun bug‘ tomchi ushlagich 3 dan suv 
okim-kanalli ejektor 4 bilan so‘rib olinadi. Kondensator barometrik 
quvur 6 bilan bog‘langan bo‘ladi. 
Davriy ishlaydigan vakuum-bug‘latgichli qurilmaning har bir 
bosqichida 68% li sulfat kislotani bug‘latib 50 t 93% li sulfat kislota 

---

119 
olinadi. 50 t sulfat kislotani bug‘latish bitta bosqichining vaqti 12 soatni 
tashkil etadi. 
Minorali tizimlarda konsentrlangan sulfat kislota olish. Minorali 
tizimlarda nisbatan yuqori bo‘lmagan konsentratsiyali (75% H
2
SO
4
) 
kislota olinadi. Shuning uchun bu tizimlarda anchagina qimatbaho 
hisoblangan mahsulot – yuqori konsentratsiyali sulfat kislota olish 
imkoniyati katta amaliy ahamiyatga egadir. Minorali sulfat kislotani 
bug‘latish uchun minorali tizimga keladigan kuyundi gazi issiqligidan 
foydalanishda bunday imkoniyat paydo bo‘ladi. 
Konsentrlangan minorali sulfat kislota ishlab chiqarish yana 
shuning uchun ham muhimki, bunday kislotani kontaktli tizimga kiritish 
oleum ishlab chiqarishni 2 marta oshirishi mumkin. Minorali tizimlarda 
konsentrlangan kislota olish uchun birinchi denitratsiya minorasini 
sug‘orishga beriladigan kislota miqdorini shunchalik kamaytiriladiki, 
natijada minoradagi kislota harorati 200
O
C gacha ko‘tariladi. Bunda 
denitratorning pastki qismida sulfat kislotaning jadallik bilan bug‘lanishi 
sodir bo‘ladi va uning konsentratsiyasi ortadi. 
Tabiiyki, konsentrlangan kislota ishlab chiqarishda minorali tizim 
ish sharoiti qiyinlashadi, chunki birgina minoraning o‘zida ham 
kislotaning denitratsiyasi, ham uning konsentrlanishi amalga oshiriladi. 
Xuddi shu vaqtda sulfat kislota konsentratsiyasi ortishi bilan uning 
denitratsiyalanish jarayoni tezligi keskin kamayadi, buning natijasida 
mahsulot minorasining ish hajmi ortadi. Bundan tashqari, birinchi 
minorani sug‘oradigan kislota miqdori kamaytirilganda va bu 
kislotaning harorati oshirilganda birinchi minorada issiqlik almashinish 
jarayoni 
yomonlashadi. 
Shuning 
uchun 
minorali 
tizimlarda 
konsentrlangan kislota ishlab chiqarish uchun muhim sharoit birinchi 
minorada to‘ldirgichlarning katta sirt yuzalarini hosil qilish (1 t/soat 
mahsulot sulfat kislotasiga 1500 m
2
), bu to‘ldirgichlarning yetarlicha 
kislotabardoshligi va termik chidamliligini ta’minlash hisoblanadi. 
Minorali tizimlarda konsentrlangan kislota ishlab chiqarishda 
denitratsiya minorasi sug‘orish zichligining yetarlicha yuqori bo‘lishi 
eng muhim hisoblanadi, chunki bu minorani sug‘oradigan kislota 
miqdori odatdagi sxema bo‘yicha tizim ishlagandagiga nisbatan 
anchagina kam bo‘ladi. Kichik sug‘orish zichligi to‘ldirgichlarni tez 
ifloslanishiga, uning gidravlik qarshiligining ortishiga, gazning kislota 
bilan to‘qnashishining yomonlashishiga va kislotadagi azot oksidlari 

---

120 
miqdorining ortishiga olib keladi. Sug‘orish zichligi minora diametrini 
kamaytirish yo‘li bilan oshiriladi. 
Kuyundi gazining harorati qanchalik yuqori bo‘lsa va undagi SO
2
miqdori kam bo‘lsa, minorali kislota konsentratsiyasi shunchalik katta 
bo‘ladi. Sulfit angidrid konsentratsiyasi kamayishi bilan mahsulot birlik 
ulushiga to‘g‘ri keladigan gaz hajmi ortadi, buning natijasida kuyundi 
gazi bilan kiradigan issiqlikning umumiy miqdori ortadi. 
Konsentrlangan kislota ishlab chiqarishda kuyundi gazi birinchi 
minorada nisbatan sekin soviydi, chunki minoraning pastki qismidagi 
sug‘oriladigan kislota yuqori haroratga (200
O
C gacha) ega bo‘ladi. 
Bunday sharoitda sulfat kislota bug‘lari bilan past darajada to‘yinish 
yuzaga keltiriladi va oz miqdordagi tuman hosil bo‘ladi. Shuning uchun 
konsentrlangan sulfat kislota ishlab chiqariladigan minorali tizimlarda 
chiqindi gazlarida juda oz tuman bo‘ladi va tizim oxiridagi elektrofiltr 
qurilmasining keragi bo‘lmaydi.