I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

edilir.Məsələn,  kitap(Naxçıvan, Ordubad, Ağdam, İrəvan, Zaqatala, Muğan), hesap, məktup, 

qulup, məktəp(Muğan, Naxçıvadan, Ordubad); dört, qurt, süt, arvat, noxut, palıt, bulut (Qazax, 

Gəncə, Qarabağ, Şərur, Naxçıvan, Ordubad, Muğan) və s.(12, 89, 90 ) 

Azərbaycan və türk dillərini  qrammatik  baxımdan müqayisə etdiyimiz zaman fərqli dil 

xüsusiyyətləri müşahidə edilir.Türk dilində təsirlik hal şəkilçisi –yı,-yi,-yu,-yü şəkilçisi ilə ifadə 

olunur.Azərbaycan dilinin Ayrım,Şəmkir, Tovuz, Qazax, və Borçalı şivələrində, eləcə də adacıqlar 

şəklində bir sıra rayonların (Şərur, Sədərək, Kəlbəcər, Cəbrayıl, Zəngilan, Bakı, Salyan) bəzi kənd 

şivələrində ismin təsirlik halında saitlə qurtaran sözlər –yı şəkilçisini qəbul edir: qapıyı,dəriyi, 

quzuyu, sürüyü(Qazax), almeyı//almayı,qonşuyu, kişiyi(ayrım).( 9, 281)Bu hala Azərbaycan ədəbi 

dilində təsadüf edilmir. 

Azərbaycan dilinin ayrım şivəsində xəbərlik kateqoriyasının və nəqli keçmiş zamanın birinci 

və ikinci şəxs təkində xəbərlik və şəxs şəkilçiləri türk dilində olduğu kimi qapalı saitlə işlənir: 

həkimim, həkimsin, almışım, qəlmişim, vurmuşum, alıfsın, qəlifsin və s.(Gədəbəy)(9, 281) 

Türk dilindəki-yor şəkilçisi isə Azərbaycan dilinin qərb şivələrində u,ü saitləri ilə bitən 

feillərdə saitlər ahənginə uyğun olaraq –yor,-yör şəklində işlənir: oxuyor, toxuyor, 

sürüyör(Qazax)(9, 281) 

Feilin bacarıq şəklinin inkarının  -amma, -əmmə şəkilçiləri ilə ifadəsinə Azərbaycan dilinin 

qərb qrupu şivələrində təsadüf edilir: yazammadı, görəmmədi, qaçammaz, üzəmməz və s.( 12, 

21)Türk dilində də feilin bacarıq forması -ama, -eme şəkilçisi ilə ifadə olunur: yazamadı, 

göremedi, kaçamadı, yüzemedi və s. 

Azərbaycan və türk dillərini  müqayisə etdiyimiz zaman bu dilləri bir-birinə yaxınlaşdıran 

və ya fərqləndirən cəhətlərin olması artıq dilçiliyə məlumdur.Bu xüsusiyyətlər bəzən ədəbi dili 

dialektə, bəzi hallarda isə dialekti ədəbi dilə qarşı qoyur.Bugün türk ədəbi dilində aşkar etdiyimiz 

bəzi fonetik, qrammatik, leksik xüsusiyyətlər Azərbaycan ədəbi dilində işlənmir. Lakin 

Azərbaycan ədəbi dilində təsadüf olunmayan bu dil fərqlərinə Azərbaycan dilinin dialektlərində 

rast gəlinir.Hər iki dildə fərqli dil xüsusiyyəti ilə birlikdə uyğun xüsusiyyətlər də aşkar edilmişdir. 

Belə ki, türk ədəbi dili ilə Azərbaycan dili dialektləri arasında bənzər dil xüsusiyyətləri olduğu 

kimi Anadolu ağızları ilə Azərbaycan ədəbi dilində də ortaq leksik vahidləraşkar 

olunmuşdur.Müasir türk dilləri ümumi türk kökündən təşəkkül tapıb formalaşsa da fonetik, leksik, 

qrammatik quruluşlarında tədricən müəyyən fərqli xüsusiyyətlər ortaya çıxmışdır. Ayrı-ayrı türk 

dillərinin tədqiqi zamanı qohum dillərlə ümumi və fərqli cəhətlərin ortaya çıxarılması tədqiq 

olunan dilin spesifik xüsusiyyətlərini daha da dərindən öyrənməyə geniş imkan verir.Leksik qatın 

araşdırılması türk dillərinin mənşəyinin, təşəkkül, inkişaf və formalaşma tarixinin öyrənilməsi 

onların qohumluq əlaqələrinin aşkarlanması dildəki ayrı-ayrı leksik vahidlərin etimologiyasını 

aydınlaşdırmağa imkan yaradır. 

Prof. Fərhad Zeynalov qədim türk leksikasını üç qrupa ayırır:1) Ad bildirən sözlər 2) hərəkət 

bildirən  sözlər 3) əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər.(14,15)Biz də bu tədqiqatda qeyd olunan 

bölgünü əsas kimi götürdük.Anadolu ağızlarında və Azərbaycan ədəbi dilində ortaq işlənən sözləri 

aşağıdakı qruplarda birləşdirmək olar:1)ad bildirən sözlər; 2) əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər; 

3) hərəkət bildirən sözlər. 

Azərbaycan və türk dillərinin lüğət tərkibində ad bildirən sözlər mühüm yer tutur.Bu qrupa 

qohumluq bildirən sözlər, yemək, içki,qab-qacaq adları, geyim adları, heyvan adları,insanın bədən 

üzvlərinin adları və digərləri daxildir.Tədqiqata cəlb etdiyimiz ortaq leksik vahidlərə Anadolu 

ağızlarından Malatya, Elazığ, Tunceli, Qaziantep, Maraş, Van, Bitlis, Muş, Karakösə, Əskişəhər, 

Bolu, Zonquldaq, Kars, Ərzurum bölgələrində müşahidə edilir: 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

150

Qohumluq bildirən ortaq sözlər.Qohumluq bildirən ortaq sözlər ən çox işlənmiş 

sahələrdən biridir.Anadolu ağızlarında və Azərbaycan ədəbi dilində qohumluq münasibətləri 

aşağıdakı ortaq sözlərlə ifadə olunur: arvat (əksər şivələrdə) “qadın, zevce”, ata (Erc., V., Ah., 

Ter.) “peder, baba”,bacı (əksər şivələrdə)  “kızkardeş, hemşire”,gardaş(əksər şivələrdə) “ kardeş”, 

er  (Bol., V., Ah.) “koca”, neve(Arpaçay) “aile, akraba, torun”,uşak  (Gaz., Mal.) “çocuk, 

evlat”,çağa(Mal.) “çocuk,yavru”, bibi(Mar., Mal.) “hala, babanın kız kardeşi”,emmi(Gaz., Mar.) “ 

amca”və s. 

Yemək, içki,qab-qacaq adları. Bu adlar məişət leksikasının obyektini təşkil edir.Bu leksika 

hər bir dilin lüğət tərkibində xüsusi yer tutur.Çünki buraya daxil olan sözlər həmin dilin mənsub 

olduğu xalqın həyat tərzi ilə bağlı yaranır, bu tipli sözlərdə xalqın məişəti, adət-ənənəsi, 

psixologiyası ifadə olunur. Məişət leksikasına yemək, içki,qab-qacaq adları daxil edilir: ġab ( 

Mal.) “kab”,çömçe (Er.) “kepçe”,ersin (V.) “ersin, hamuru kabdan almaya yarayan kaşık”,ġazan 

(əksər şivələrdə) “kazan”,kuze (El.) “testi”,sini  (əksər şivələrdə) “büyük tepsi”,teşt (Tun.Mal.) 

“büyük leğen, hamurun yoğrulduğu yahut çamaşırın içinde yıkandığı kap”, çini(Arpaçay

1

) 

“tabak”, fetir(V.) “ maya katılmamış ve yeni undan yapılmış ekmek”; (Arpaçay) “ hamur ve yağla 

yapılan bir çeşit kurabiye”, ġayġanaĥ(Arpaçay) “ yağda pişirilmiş yumurta, omlet”, 

nehre(Arpaçay) “ yayık, krema makinası yerine kullanılan tahtadan yapılmış içi oyuk, oval 

biçimde bir alet”,vedrə(Arpaçay) “kova”,yuxa(Arpaçay) “yuha ekmeği”,ġurut (Ter., Er.,) 

“kurutulmuş ayran, kurut”,halva ( Mal.) “helva”,pendir (Mar.) “peynir”və s. 

Geyim adları.Dilçilikdə geyim adları da məişət leksikasında öyrənilir:ġayış  (Saf.Ter.) 

“kemer, gayış”,  don (Amsr.) “elbise, eteklık”,köynek (əksər şivələrdə ) 

“gömlek”;köyneĥ(Arpaçay) “gömlek, kılıf”,tuman (Mal., Gaz.) “don, eteklik, elbise”,soyĥa(Mar.) 

“ölünün elbisesi”,keleyaĥ(Arpaçay) “baş örtüsü”, paltar(Arpaçay) “elbise”, şinel(Arpaçay) 

“palto”və s. 

Heyvan adları. Müasir türk dillərində heyvan adı bildirən sözlərin əksəriyyəti eyni mənada 

işlənir.Anadolu ağızlarında və Azərbaycan ədəbi dilində fərqli leksik vahidlərlə ifadə olunan 

sözlərə təsadüf edilib:camış (Ter.) “manda”, conge (V.) “tosun”,naĥır(V.) “mal, davar 

sürüsü”,davar(Arpaçay) “koyun”, mal(Arpaçay) “sığır”, pişik (püşük) (Mal.Gaz.) “kedi”,tosbağa 

(Mar.) “kaplumbağa”,eşşek(əksər şivələrdə) “eşek”, goyun(əksər şivələrdə) “koyun”, guzu(əksər 

şivələrdə) “kuzu” və s. 

İnsanın bədən üzvlərinin adları.Bədən üzvlərinin adları dilin leksikasının ən qədim 

qatlarından birinə mənsubdur:döş (Gaz.) “göğüs”,ġulaķ (əksər şivələrdə) “kulak”,ürek  (El.) 

“yürek”,dodaĥ(El.) “dudak”, gol(əksər şivələrdə) “kol”, goltuĥ(El.) “koltuk”və s. 

Digər ad bildirən ortaq sözlər:bezek (El) “süs”,  boran  (Ah.) “bora”, buğda 

(Ah.)“bugday”, buynuz(Mal.) “boynuz”, ġar(əksər şivələrdə) “kar”, ġaz (Çay.) “kaz”, ġarġış (El., 

Mal,Erzn.) “kargış, beddua” , ġıyġaç (Kar.) “eğri,çapraz”, ġoĥu (El.)  “koku”, eyvan  (Erc., V.) 

“eyvan”, ġarğı (Kar.) “kamış”, ġaya (Mar.) “kaya”, ġayda (V.) “kaide”, ġazanç (Mal.) “kazanç”, 

ġebir( Tun., Mal.) “mezar”, ġebristan (Tun., Mal.) “mezarlık” ,ġelem ( El.)”kalem”, ġonşu 

(Mal,Um.) “komşu”,  ġoşa   (Ter.) “cift”, göbelek (Mal.) “mantar”,ġulluĥcu(Ur.) “hizmetçi”, 

ġulunç (Gaz.)“kulunç”, ġurbağa (Tun., El.) “kurbağa”, ġurban ( Um.) “kurban”, güleş  ( Gaz., 

Mar.) “güreş” , gülle (Mar.) “mermi, silah kurşunu”, güman  (Mal.) “ümit, zan, tahmin”,  halal 

                                                            

1

Karsın Arpaçay rayonu üç türk etniq qrupun  ən çox yan-yana yerləşdiyi bölgədir.Bu etniq qruplar Azəri və 

Tərəkəmə  türkləriylə Kars yerliləridir.Bu rayonun beş kəndindən (Böyük Aküzüm, Pirvəli, Başgörəgəl və 

Tiknis)toplanılan materiala əsasən kəndin əhalisinin danışığı Kars Azəriləri dialektinə yaxın sayılmaqdadır. Bu dialekt 

İrəvan və Naxçıvanda, bəridə Makuda yaşayan dialektdir. Tədqiqata cəlb olunan ağız Karsın Tuzluca, Iğdır və Aralıq 

kimi tamamilə Azəri türkləri ilə dolu olan bögələrdəki kimi təmiz bir şəkildə Kars Azərilərinin dialektini əks 

etdirmir.Çevrəsindəki yerlilərin və xüsusilə Tərəkəmə dialekt xüsusiyyətlərinin böyük ölçüdə təsiri altında 

qalmışdır.(11,13)

 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

151

(Mal.) “helal”, hambal (Gaz.) “hamal “, meşe (El.) “orman” , mıĥ (El., Mal.) “çivi, mıh”,sakġal 

(El.)”sakal”,sille  (Gaz.,Mar.) “eli ele vurma, alkışlama”, şeher (El.) “şehir”,  şüşe (El.) “şişe”, 

tere(Mar.) “tere,bir sebze cinsi”,terezi (Mal.) “terazi”,  teze(Mar,Mal.) “taze”,  toy (Um.) “eğlence, 

düğün”,  üzük(El.) “yüzük”, yuĥu (El.,Tun.) “uyku”, yelek(Gaz.) “ kuş kanadı”, cütcü(əksər 

şivələrdə) “çiftçi”, depik(Mar.) “tekme”, döşşek(Mar., Mal.,Gaz.) “döşek”, ehsan(Mal.) “ihsan”, 

ġöbələk(Mal.) “mantar” və s. 

Hərəkət bildirən ortaq sözlər: 

Anadolu ağızlarında və Azərbaycan ədəbi dilində ortaq işlənən feillər az deyildir. Türk 

dilində işlənən bəzi feillər arxaikləşərək istifadədən qalmışdır. Bəzi araxik sözlər dilin 

dialektlərində yaşayır. Bu qəbildən olan sözlərə Anadolu ağızlarında işlənən feilləri nümunə 

göstərmək olar:  arĥalanmak(Gaz.) “güvenmek”,daldalanmak (V.) “saklanmak”, ġaldırmak(əksər 

şivələrdə) “kaldırmak”, ġazanmak(əksər şivələrdə) “kazanmak”, ġıl- (əksər şivələrdə) “kıl-“, 

ġoparmaķ (əksər şivələrdə) “koparmak”, ġoymaķ (əksər şivələrdə) “koymak”, ġurmaķ  (əksər 

şivələrdə) “kurmak”, güjenmek (Ter.) “ıkınmak, güç vermek”, itelemek (El.) “itmek”, mıĥlamaķ 

(Mar., El.) “çivilemek, mıhlamak”, oĥşamaĥ(El.) “benzemek”, söykenmek (Mar.) “istinat 

ettirmek”,  tezelemek (Mar.,Mal.) “tazeleme”,  tökmek (El.,Tun.) “dökmek”, tökülmek (El.,Tun.) 

“dökülmek”,  üzmek (El.)“yüzmek”, yerimek (Gaz.)“yürütmek”, yırġalanmaĥ (El.) “sallanmak”, 

yumak (Gaz.Mar.) “yıkamak”, yuĥlamaĥ (El.) “uyuklamak, uyumak”,  tikmek  (El.) “dikmek”, 

eğlemek ”durdurmak”// eğlenmek “durmak”// eğletmek “durdurtmak”(Ur.,Kar., Erz.), 

eğleşmek(Gaz.,Mar.) “oturmak”, esgilmek(El.) “eksilmek”, daralmaĥ (Mal) “müşkilatla 

karşılaşmak, darlığa düşmek”,dırmanmak(Kil) “tırmanmak”, döymek(Gaz.,Mal.) “dövmek” və s. 

Əlamət və keyfiyyət bildirən ortaq sözlər: Əlamət və keyfiyyətbildirən sözlər qədim türk 

dillərinin leksik fondunda azlıq təşkil edir. Anadolu ağızlarında və Azərbaycan ədəbi dilində ortaq 

işlənən əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər qədim leksikanı əks etdirir: gözel (əksər şivələrdə) 

“güzel”,kor (El.) ”kör”,yaĥşı (Gaz. Türkm.) “iyi”,ahıl (Esk.) “yaşlı”, yasdı (Mar.) “yassı”, yoğun 

(Mar.) “kalın”,artıĥ “fazla,üstün,değerli; men onnardan artıĥ degilem (ben onlardan üstün 

deyiləm), böyük(Mal.,El.) “büyük”, gırmızı(əksər şivələrdə) “kırmızı”və s. 

Tədqiqata cəlb etdiyimiz bu leksik vahidlər müəyyən fonetik dəyişiklik iləAnadolu 

ağızlarında və Azərbaycan ədəbi dilində qeyd olunan mənalarda işlənir. Fonetik dəyişikliklər ayrı-

ayrı sözlərin etimologiyasını aydınlaşdırmağa imkan yaradır. 

Bir-birinə yaxın olan, tarixi kökləri ilə bir-birinə bağlı olan bu dillərin, müqayisəli şəkildə 

öyrənilməsi həm tarixi leksikologiya, həm tarixi dialektologiya, ümumiyyətlə, Azərbaycan və türk 

dilçiliyi üçün əhəmiyyət kəsb edir. Dilin tarixini xalqın tarixindən ayrı təsəvvür etmək mümkün 

deyildir.  

Müxtəlif dillərə aid leksik vahidlərin bu və ya başqa dildə aşkara çıxarılması, 

qruplaşdırılması, dil əlaqələrinin səbəblərini, formalarını öyrənmək bu gün də aktualdır. Tədqiqata 

cəlb etdiyimiz dillərin dialekt leksikası ilə ədəbi dilin müqayisəli-tarixi şəkildə öyrənilməsi, dil 

öyrənmədə ehtiyac duyulan uyğun və fərqli dil elementlərinin aşkar edilməsi türk dilçiliyinin maraq 

dairəsinə daxildir. Əlbəttə, türk xalqları ən geci orta əsrlərin sonlarından etibarən etnososial 

diferensiasiya prosesini başa çatdıraraq müstəqil, yaxud yarımmüstəqil xalqlar kimi 

formalaşdığından dilləri də bir-birindən bu və ya digər dərəcədə fərqlənir. Müxtəlif türk 

dövlətlərinin meydana gəlməsi, ictimai-siyasi ayrılma müştərək dillərdə ümumi və fərqli cəhətlərin 

müəyyənləşməsinə səbəb olur. Bu zaman oxşar cəhətlərin varlığı bu dillərin yaxınlığını sübut 

edirsə, fərqli cəhətlər hər bir dilin özünəməxsus inkişaf yolunun olduğunu göstərir. 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

  Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 c., cild I, Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 740 s. 

2.

  Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 c., cild II, Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 790 s. 

3.

  Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 c., cild III, Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 671 s. 

4.

  Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti: 4 c., cild IV, Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 708 s. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

152

5.

  Cəfəroğlu Ə. Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler (Van, Bitlis, Muş, Karaköse, 

Eskişehir, Bolu ve Zonguldak İlleri Ağızları). Ankara: AÜB, 1995, 288 s.  

6.

  Cəfəroğlu Ə.Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları 

Ağızları). Türk Dil Kurumu, Ankara:1995, 296 s. 

7.

  CəfəroğluƏ. Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar(Malatya, Elazığ, Tunceli, 

Gaziantep ve Maraş Vilayetleri Ağızları), TDK Yayınları, Ankara:1995, 318 s. 

8.

  Cəfərov Q. Azərbaycan dilinin leksik-semantik sistemi.Bakı: ELM, 1984,120s.  

9.

  ƏzizovE.Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası.Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1999, 

352 s. 

10.

 Məhərrəmli B.Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı: Elm və Təhsil, 

2012, 388 s. 

11.

 Selahattin O.Ahmet B. Ercilasun, Ensar A.Arpaçay Köylerinden Derlemeler. Ankara: 

Ankara Universitesi Basımevi, 1998, 398 s. 

12.

 Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı:Şərq-Qərb, 2008, 415s. 

13.

 Zeynalov F.R. Türkologiyanın əsasları. Bakı: Maarif, 1981, 343 s. 

14.

 Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı: «MBM» nəşriyyatı, 2008, 

349 s. 

 

Qısaltmalar: 

 

Ah.  

 

Ahlat 

Amas.  

Amasra 

Bol.  

Bolu 

Çayc.   

Çaycuma 

El.  

Elazığ 

Erc.  

Erciş 

Erz.  

Erzurum 

Erzn.  

Erzincan 

Gaz.  

Gaziantep 

Kar.  

Kars 

Mal.  

Malatya 

Mar.  

Mardin 

Saf.  

Safranbolu 

Ter.  

Terekeme 

Tun.  

Tunceli 

V.  

Van 

Gaz. Türkm. Gaziantep Türkmenleri 

 

 

Abstract 

 

Lexical units that are mutually used in Anatolian dialects and Azerbaijani languages  ın the 

research lexical features of Anatolian dialects have been compared to Azerbaijani language. The 

essential research which is studied on comparison and historical grounds can expand knowledge 

and ideas on historical development and contemporary status of cognates. Thx e reason why we 

compare Anatolian dialects with Azerbaijani language is to discover historical relations of the two 

languages , mutual features via making explicit common lexical units. 

 

Key words: Anatolian dialetcs, Azerbaijani language, common lexical units 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

153

 

 

Ziyafət Qasımova, fil.ü.f.d. 

Bakı Slavyan Universiteti 

 

IRAN`DA YAŞAYAN HALAÇLAR VE HALAÇ TÜRKÇESI 

 

Halaçlar konusu araştırmacılar arasında çeşitli görüşlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 

Halaçların tarihi, nüfusu, coğrafi yayılma alanları, konuştukları Türkçenin diğer Türkçelerle 

yakınlık gibi mevzuları uzun zamandır dilbilimci ve araştırmacıların tartışma konusu olmuştur ve 

günümüze kadar devam etmektedir. 1940 yılında Minorsky ve M. Mogaddem`le başlayan bu konu 

G.Doerfer, F.Zeynalov  gibi başka araştırmacılarla devam etmiştir. 

Oğuzların Kınık ve Yıva boylarından gelen Halaçlar ilk önce Merkezi ve Orta Asya 

bölgelerinde yerleşseler de orta yüzyıllardan başlayarak dünya ülkelerine yayılmışlar. 

Afganistan`dan Hindistan`a, Malva`dan Türkiye`ye, İran`dan Rusya`ya ve Azerbaycan`a kadar 

geniş bir alan Halaç soyunun yaşadığı bölgelerdir.  

Tarihte Halaçlara il değinenlerin İslam coğrafyacıları olduğunu bildiren Mehmet Ölmez 9-

10. yüzyıl kaynaklarına dayanarak Halaçların Seyhun’un yakasında, Afganistan’da yaşayan göçebe 

halklardan olduğunu belirtiyor. Ölmeze göre Halaçların kışlıkları Sır Derya ötesinde, Talas 

bölgesinde yer alır. Halaç Türkleri Eftilatilerden arta kalan boylar olarak gösterilir. Bu verilere 

dayanan Marquart da bugün için pek kabul görmeyen görüşler öne sürmüştür. Ve Halaçların bir 

Hint-Avrupa boyu, Sakalardan arta kalan Türkleşmiş bir halk olduğunu bildirmektedir. Nizamü’l-

mülk de Siyāsatnāma’sında Selçuklular döneminde Alpteğin’in Sebükteğin’i vergi toplamak ve 

ilişkileri geliştirmek amacıyla Halaç ve Türkmenleri gönderdiğini belirten açıklamalara yer verir. 

Bu veri de Halaçların Türklüğü için bir işaret sayılır. Bir Özbek boyunun adı da Rus harfleriyle 

Galaçi olarak yazılmaktadır. Bunların adı da Halaçların yaşadığı bölgeden alınmış olabilir. (Ölmez, 

1995: 15). Fakat Azerbaycan’ın eski şehirlerinden olan Beylegan şehrinde de Halaç isminde bir 

bölge bulunmaktadır. 

Türkoloji alanında çalışmaları ile tanınan Azerbaycan dilbilimcilerinden Ferhad Zeynalov 

1972 yılında Dil ve Edebiyat dergisinin üçüncü sayısında yayınladığı “Türk dillerinin tesnifi ve 

“halac dili grubu” mesesi” isimli makalesinde Halaçların tarihine kısa değinerek Minorsky, Deorfer 

ve kendi görüşünü belirtmektedir. Zeynalov  Minorsky’nin İran Halaçları hakkında ilk defa 1403 

yılında Timuriler devrine ait bir kaynakta bahsedildiğini bildirerek, Doerfer’in Halaçların bu araziye 

Moğol istilası zamanı, belki de daha önce Selçuk devleti zamanı devrindeki gelme ihtimaline karşı 

çıkıyor ve kendisinin Türk dilli tayfaların bu araziye gelme değil, buranın asıl yerlisi olduğunu 

savunmuştur. Zeynalov’a göre onlar  milattan önce buraya yerleşmişler ve arkeoloji kazılar bunu 

kanıtlamaktadır. Ortaya çıkarılan beş tabakanın I, II tabakaları Farslara aitse, III-V tabakalar Türk 

sistemli halklara ve Azerbaycan Türklerine aittir (Zeynalov, 1972:42). 

Halaçların tarihi hakkındaki bilgiler çelişkili olduğu için kesin bir söz söylemek zordur. Ve 

bunun sonucu da araştırmacılar arasında farklı görüşler ortaya çıkmaktadır.  

Cavat Heyet 1988 yılında Varlık dergisinde yayınladığı “Torkī Kalaj” isimli çalışmasında 

Halaçların İranın merkezinde olan Halacitan dediğimiz bölgede yaşadıklarını, nüfuslarının otuz bine 

kadar olduğunu belirtmiş ve Halacistan’ın Save, Gum ve Erak şehirlerinin ortasında ve Tahranın 

160 bin kilometre güney-batısında yerleştiğini göstermektedir. (Heyet, 1988). 

Doerfer 1977’de Türk Dili araştırmaları Yıllığı Belleteni’nde (Cilt 34) yayınladığı “Halaç 

Orta İran’da Arkaik Bir Türk Dili” isimli çalışmasında Halaçça’nın bulunduğu bölgelerden 

bahsetmektedir. Doerfer’in belirttiğine göre Halaçça orta İran’da, Tahran’ın 200 km. kadar güney 

batısında, Soltånåbåd ile Save (Hämädan ile Kom arası denilebilir) arasındaki Häläcistan bölgesinde  

konuşulmaktadır. Kaynağını Minorsky’den alan Doerfer Halaçların köylerini şöyle sıralamaktadır: 

Kondurud, Seft, Sefidåé, Ähmädåbåd, Nuråbåd, Harråb, Espi, Moşäkyé, Aärärud, Razåbad, 

Noräkåbåd Mäucun, Kardeyån, Märzinu, Nädråbäd, Horçé, Härirån, Sorhedeh, Åseyåbad, 

Mänsuråbåd, Fāucerd, Äligån, Çomänäk, Tåc-håtun, Käfşgärån (Doerfer,  1977: 18).  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

154

1940 yılında Halaç Türkçesini araştıranların Minorsky ve Mogadde’min olduğunu bildiren 

Deorfer her ikisinin de layık oldukları ilgiyi görmediğinden şikayet etmiştir (Doerfer, 1977-17-18). 

Tarih içinde Halaç Türkçesi üzerine ilk defa 1906 yılında araştırma yapan V. Minorsky 

olmuş ve 1940 yılında bu konuda bir makale yayımlamıştır. “The Türkish Dialect of Kahalaj” 

(BSOS, 10-2, s. 417-437) isimli bu çalışma 1950 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin 

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi’nin dördüncü   cildinin birinci- ikinci sayısında Ferda Güley 

tarafından çevrilerek yayımlanmıştır. Bu çalışma önsöz, metinler, Halaccanın genel görünüşü, 

Halaç orjinalleri, Oxus’un batılındaki Halaçlar, Halaçların coğrafi bölümü olarak altı bölümde 

toplanmıştır. 

Araştırmayı “Guyeşhå-ye Väfs vä Täfräş” isimli çalışmasıyla Mogaddem isimli birisinin 

devam ettirdiği bilinmektedir. Halacistan’da bir araştırma gezisi yapan H. Scherinhardt de 1968 

yılında “Halacistan’a Bir araştırma Gezisi” (Çzağrı, 1 Eylül, S. 128, s. 1-24) isimli bir makale 

yayınlanmıştır. Fakat Halaç Türkçesi ile ilgili en detaylı çalışmayı Alman Türkoloğu Doerfer 

yapmıştır. Daha önce Halaç Türkçesini Azerbaycan Türkçesi olduğunu kabul eden Deorfer yaptığı 

araştırma sonucu Halaccanın bir Azerbaycan Türkçesi ağzı olmadığı, ve arkaik bir dil olduğu 

görüşünü savunmaya başladı ve bu görüş Ferhad Zeynalov tarafından olumsuz karşılandı. Bunun 

sonucu Türkoloji alanında tartışmalar başladı.  

Doerfer’in ilk çalışması 1968 yılında yayınladığı “Das Chaladsch-eine archaische 

Türksprache” (ZDMG 118, s. 79-112) isimli makale olmuştur. Bu çalışma daha sonra Semih