I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
qodı (7, 25 a). Bakı dialektində də börk şəklində işlənir (12, 168). Qərb qrupu dialekt və şivələrində börük//börx kimi Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində işlənməkdədir. Mənası – qoca qadınların kəlağayıdan əvvəl başlarına qoyduqları bəzəksiz araqçın. Börükü qoja arvatdar qoyor,əmə cəhəllər qoymaz; – Qavaxlar qoja arvatdar börk qoαrdı (6, 201). Dürlü-dürlü – növ, cür. Ey nəsrani dininin ümməti, ey Cəlib millətinin ğeyrətçiləri, ey İncil kitabına inancılar. Qulağıma nə qorxulu xəbərlər yetişdi ki, könlümə dürlü-dürlü təşvişlər və əndişələr hasil oldı (65 b). Qədim türk lüğətində “türlüg” kimi göstərilmişdir. Sözün müxtəlif, cürbəcür mənaları vardır (7, 599). Nuxa dialektində dürlü//dürrü – çoxlu mənasında işlənməkdədir (10, 244). Çəri
– qoşun, ordu.
Kəndusi müsəlmanlar çərisini alub,yenə Dəməşq şəhərinə döndi (47 b); Çün Dəməşq qövmi gördilər ki,müsəlmanlar əcnadin çərisin qırdılar, dağıtdılar, qəhr eylədilər. Bu söz orta əsr yazılı I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
134 abidələrində (“Məhəbbətnamə”, Nəhcül-faradis”) və Qədim türk lüğətində “çerig” şəklində verilmişdir (7, 144). Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində də çərig = qoşun, səf, cərgə; ordu mənalarını ifadə edir (13, 137). “Çəri” sözü Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində isə qoçaq, igid, cəsarətli mənalarında işlənir. Qorxmiyan, cəsarətdi adama cəri diyəllər (4, 272). Yalquz – tək, tənha.
Vardan gördi ki, bir yalquz atlu gəlir (41 b). Qədim türk lüğətində “yalanuz” formasında verilmiş, tək, yalqız mənalarını ifadə edir (7, 227). Azərbaycan dilinin müxtəlif dialektlərində (Quba, Bakı, Qərb qrupu dialekt və şivələrində və s.) işlənir. Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində yalqız//yalğuz şəklində və tək mənasını ifadə edir. Məsələn: Mən burda yalğuz d ü ləm, qohumlarım var (6, 218). Yavuz – pis, xəbis. Qeysər göykisi Tuma yavız məlundır, həm cəng əhvalın bilür (52 b); Xalid ayıtdı: Ya Yunis, nə yavuz bəd xəbər gətirdin (58 a). Qədim türk lüğətində “yaviz” şəklində pis, zalım mənasında verilmişdir (7, 250). Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində də şiddətli, çox sərt və tünd, yaman mənasındadır. Tovuz dialektində yavız şəklində hal-hazırda işlənir. Çarsu
– bazar.
Dəxi möhtəsib türrəsin əlinə alub Mədinə şəhərin gəzərdi. Bazarlarına girərdi. Dükkandan- dükanə, çarsudan-çarsuya yürərdi (64 b). Naxçıvan dialekt və şivələrində çarsı-üstü örtülü olan,sıra ilə düzülmüş dükanlar mənasında mühafizə olunmuşdur. (4, 268). Uyğur dilində-çarsu//çaharsu- bazar meydanı (14, 28), türk dilində-çarşъ-bazar mənasında işlənir (15, 95). Ətmək – çörək.
Ya Ömər, aclığın acısından nəfsini qəhr edərsən. Acı tuz ilə arpa ətməgin nəfsinə qüvvət edərsən dedilər (64 a). Dialektoloji lüğətdə əppəy//epbex formasında qeydə alınmışdır. Bayaxdan əppək bişirirəm (Göyçay, Ağdaş, Kürdəmir) (3, 175). Paşmax – başmaq, arxa hissəsi olmayan ayaqqabı.
Paşmağının sökügün dikərdi (64 b). Mahmud Kaşğarinin lüğətində başmak-ayaqqabı (oğuzca və qıpçaqca) (13, 77). Çözmək
– açmaq.
Ağır xəvacirlər, bazarganlar qumaşlar açarlar yüklərin çözərlər (70 b). Azərbaycan dialektoloji lüğətdə “çözdəməx” şəklində (Ağdam, Borçalı, Cəbrayıl, Culfa, Çəmbərək, Xanlar, Şahbuz) açmaq, uzatmaq mənasında işlənir. Bağırsağı çözdəllər, ipi çözdəllər (Xanlar); -A:z, o baramanı niyə helə çözdüyüb korruyursan (Çəbrayıl) və s. (3, 111). Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində çözmək sözü “açmaq”, “sap, ip açmaq” mənasında Tovuzda işlənir. L.Z.Budaqovun lüğətində də -
çözmək də açmaq mənasını ifadə edir (16, 494).
Köy – kənd. Busra şəhərinin çevrəsində olan qalaları və köyləri sən müsəxxər et dedi (25 b); Bir neçə köylərimizi tarac etdilər (27 b). QİJ – kənd (7, 440). Şifahi xalq ƏDƏBIYYATı nümunələrində də köy sözünə rast gəlirik. Bayatı : Yarımda xalı gördüm, Təbrizdə xalı gördüm. etdim o dost köyünə, Yerini xalı gördüm.
Tavar//davar – mal-qara, qoyun. Çün Busra şəhərinin alındığın eşitdilər, cəmiən malların və tavarların hər ol deyrə taşıdılar (25 a). Tavar-mal, mülk, əşya (oğuzca) mənalarında göstərilib (13, 516). Bəzi dialekt və şivələrdə işlənməkdədir. Tavar sözü eyni məna ilə rus dilinə də keçmişdir. Mal mənasındadır. İyi –
Əvvəla sənün bir iyü xislətün budır ki, rəiyyətpərəst, dəxi səlib qullar şəfiqisən (38 b). Qədim türk lüğətində EJGÜ – yaxşı mənasında verilmişdir (7, 167). Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində də ey – “yaxşı” anlamını ifadə edir. Məsələn : Sizdən ey olmasın, Məhəmməd mənim dosdumdu (6, 213).
“Fütuhuş-Şam” əsərindəki bəzi ifadə və deyimlərin xalq danışıq dilində işlənməsi də maraqlıdır. Onlardan bəzilərinə nəzər salaq: İnsaf nisfi din demişlər (84 a). “İnsaf da dinin yarısdır” ifadəsi danışıq dilimizdə işlənir. Yüzünüz suyilə dönəsiz evünüzə (84 a). “Üzüsulu qayıt evinə” ifadəsi də xalq danışıq dilində işlənməkdədir. Əmmamə ərəb tacıdır və hörmətidir (59 b). “Papaq
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
135 kişinin qeyrətidir” ifadəsi də maraqlıdır. Əsərdə alqışlar, qarğışlar da diqqəti cəlb edir. Məsələn : Dəxi böylə yüz qaralığı edəsən (36 a); Kor olsın ol göz ki müsəlmanlar yüzin görə və çürüsin ol yüz ki müsəlmanlar anı görə dedi (57 a); Olar ki cahanda yüzin aq olsın (16 a); Qılıcın kəskin, qolın qüvvətli olsın dedi (39 b); Yüzinüz suyilə gedəsiz (41 a) və s. Mustafa Zəririn “Fütuhuş-Şam” əsərində ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmiş, lakin dialekt və şivələrdə qorunub saxlanılan sözlər Azərbaycan dilinin tarixi inkişaf prosesində boyük əhəmiyyətə malikdir.
ƏDƏBIYYAT 1. Kərimov R.Ə. Şamxor rayonu şivələrində omonimlər və sinonimlər // Azərbaycan dilçiliyi məsələləri. Məqalələr məcmuəsi. Bakı. Azərb.SSR EA. nəşriyyatı, 1967. 2. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1964. 3. Azərbaycan dialektoloji lüğəti. Ankara, 1999, 261, 1 c. D.A.Maqazanik. Tурецко-русский словарь, M., 1945. 4. Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri, Bakı,1962. 5. Rüstəmov R.Ə. Quba dialekti. Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1961. 6. Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələri. Bakı: Azərb. SSR. EA nəşriyyatı, 1967. 7. Древнетюркский словарь. Л, Наука, 1969. 8. Əzizov E. Azərbaycan dilini tarixi dialektologiyası. Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1999. 9. Наджун Э.Н. Историко-сравнительный-словарь тюркских языков XIV века (на материале “Хосрай и Ширин” Kutba). Kнига I. M., 1979. 10. İslamov M. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bakı, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1968. 11. Vəliyev A.H. Azərbaycan dialektologiyasına aid materiallar: Göyçay keçid şivələrinin leksikası: Bakı: ADU nəşriyyatı, 1960. 12. Şirəliyev M.Ş. Bakı dialekti. Bakı, 1957. 13. Mahmud Kaşğari Divanü-lüğat-it-türk. Bakı, 2006. 14. Baskakov N.A. Nasilov V.M. Уйгурско-русский словарь, Москва, 1947. 15. Tурeцкo-русский словарь, Москва, 1945. 16. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Санкт-Петербург, I,1869.
17. Məqalədə verilmiş nümunələr Mustafa Zəririn “Fütuhuş-Şam” əsərinin əl
yazmasındandır. Vahida Mehdi kizi Japharzade
The work of Mustapha Zerir “Phutuhusham”and Azerbaijani dialecticisms SUMMARY
The article deals with the preserving of ancient Turkish words in dialecticisms used in the work of Mustapha Zerir “Phutuhusham”. The using words that we accept as dialect fact in “Phutuhusham” work, shows their Turkish origin and more ancient roots.
Key
words: dialecticisms, lexeme, monument, dictionaries, Azerbaijani language, Turkish origin words
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
136
Çinarə Qəhrəmanova, fil.ü.f.d. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Azərbaycan dili kafedrasının müəllimi chinara83@mail.com
Azərbaycan – türk dilçiliyində qrammatik kateqoriyalar son zamanlara qədər sistemli və hərtərəfli təhlil obyektinə çevrilməmişdir. Digər kateqoriyalar kimi kəmiyyət kateqoriyası da müxtəlif dövrlərdə bir çox dilçilərin diqqət mərkəzində olmuş, lakin son dövrlərə qədər bu kateqoriya haqqında əldə etdiyimiz araşdırmalarda problem hərtərəfli işıqlandırılmamış, ətraflı şərh edilməmişdir. Kəmiyyət kateqoriyası idrak prosesinin elə bir mərhələsində meydana gəlmişdir ki, bu mərhələdə insanlar əşya və hadisələrə artıq onların kəmiyyət xarakteristikası nöqteyi- nəzərindən yanaşmağı bacarmışlar. Bu kateqoriya dildə öz ifadəsini qrammatik kəmiyyət kateqoriyasında tapmışdır. İdrak prosesi hər hansı bir obyektin kəmiyyət müəyyənliyinə yalnız bu obyekt ətraf gerçəklikdə keyfiyyətcə xüsusiləşdikdən sonra yönələ bilər. Kəmiyyət kateqoriyasının inkişafının ilkin mərhələlərində kəmiyyət əşyaların topluluğunu, çoxluğunu xarakterizə edən xüsusiyyətlərdən; rəng, forma, ölçü və s. biri kimi dərk edilirdi. Bir çox xalqların dilində cəmlik kateqoriyasının topluluq mənasının mücərrəd say mənasından əvvəl yaranmasını belə bir faktla izah etmək olar. Məlumdur ki, bir çox xalqların dillərində qədim inkişaf dövrlərində topluluq məzmunu ifadə edən leksik və ya morfoloji əlamətlərə malik olmuşlar.
Lakin əgər insanlar dildə kəmiyyət anlayışını müəyyən kateqoriya çərçivəsində ifadə etmişdilərsə, deməli, onlar bu məfhumu təfəkkürdə mücərrədləşdirməyi bacarmış, kəmiyyəti kəmiyyət olaraq dərk edə bilmişlər. Kəmiyyət kateqoriyası türk dillərində də ən qədim kateqoriyalardan biridir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, qədim türklərin təfəkkür tərzi onlara təklik və cəmlik məfhumlarını bir- birindən fərqləndirməyə imkan vermirdi. K.Qrenbek qeyd edir ki, yalnız Şərqi Türküstanda məskunlaşaraq yeni hind-Avropa mədəniyyəti ilə qarşılaşdıqdan sonra uyğurlar cəmlik məfhumunu ayrı-ayrı təklərdən ibarət topluluq kimi qavramağa başlamışlar (11, 61). O, Pritsakın fikrincə isə, “qədim dillərdə cəmlik yalnız “biz”, “siz” şəxs əvəzlikləri və mənsubiyyət şəkilçiləri çərçivəsində ifadə edilmişdir” (10, 92). Bu kimi fərziyyələr belə bir faktla əlaqədardır ki, istər qədim, istərsə müasir türk dillərində təklik və cəmlik məfhumlarının forma cəhətdən ifadə olunmasında, demək olar ki, heç bir məhdudiyyət olmamışdır. V.Quzev yazır:
“Türk dillərində əşyaların nitqdə kəmiyyət nöqteyi-nəzərindən səciyyələndirilməsi mütləq deyil... Cəmlik forması yalnız danışanın əşyaların çoxluğunu göstərməyə ehtiyac duyduğu zaman hiss olunur” (10, 69). Belə bir cəhət Q.İ.Ramsted tərəfindən “Altay” dilçiliyinə giriş” əsərində də qeyd edilir: “Hələ qədim zamanlarda bütün Altay məntiqi çoxluq məfhumunu ifadə etmək üçün tək hal formasından istifadə etmişlər”... (8, 57) K.Qrenbekin və O.Pristakın fikirlərinə qarşı çıxış edən A.M.Şerbak yazır: “....... əsrlərdə Orxon türklərinin hər hansı bir fərdi ayrı-ayrılıqda qavraya bilməmələri və onu bölünməz bir toplunun göstəricisi kimi dərk etmələri inandırıcı deyil” (10, 92). Türk dillərində kəmiyyət kateqoriyası müxtəlif üsullarla- morfoloji, leksik, leksik-semantik vasitələrlə ifadə olunmuşdur. Bu ifadə vasitələri bir çox türkoloqlar tərəfindən müəyyən qədər işıqlandırılsa da, bu problemə dair ayrıca tədqiqat əsərləri hələ çox azdır. Həmin problem əsasən, türk dillərinin qrammatikalarını yazan müəlliflərin əsərlərində müəyyən qədər öz əksini tapmışdır. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
137 Dillərin inkişafının qədim dövrlərində kəmiyyəti ifadə etməkdən ötrü sözlərin təkrarından, yəni reduplikasiyadan istifadə olunması bir çox xalqların dillərində, eləcə də türk dillərində və Azərbaycan dilində müşahidə edilmişdir. Məsələn; 1.Azərbaycan dilində: çox-çox, təzə - təzə; 2. Rus dilində: bolşoy- bolşoy;
3.Yapon dilində: si- heyvan; sisi- heyvanlar və s. Elmi ədəbiyyat da kəmiyyətin leksik üsulla ifadəsinin çox qədim tarixi olduğu haqqında məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan və digər türk dillərində lap qədim dövrlərdən leksik vahidlər kəmiyyət məzmunu ifadə etmişlər. Belə türk sözlərinə aşağıdakıları nümunə göstərmək olar:.Tük – şoxluq; 2. Qop- bütün; 3. Öküs- çox; 4. Ükün- dəstə; 4.Arqa – çoxluq; 5.Qamus – hamı (3.123) “Türk dillərində qeyri- müəyyən kəmiyyəti ifadə edən tağma//( hamı) //ğami// ğama- hamı sözləri” dediklərimizə sübutdur (7.164) Qədim türk yazılı abidələrində, həmçinin orta əsr ədəbi nümunələrində leksik vahidlərlə kəmiyyət, topluluq anlayışlarının ifadə olunması prosesi fəal işlənmişdir. Müasir Azərbaycan dilində toplu əşyaları ifadə edən müxtəlif sözlər vardır. Məsələn; sürü, ilxı, naxır, qoşun, dəstə, xalq, camaat, yağış, ordu və s. Qoşun mənasında qədim türk abidələrində “sü” leksemindən istifadə edilmişdir. Göründüyü kimi, sü kəlməsində də heç bir morfoloji göstəricidən istifadə edilməmişdir. Məsələn; 1. Kağan sü tasikdi, onok süsi . (15, 95) 2. Kağanıma ötündüm, sü joritdim. (15, 94) Leksik vahidlərlə kəmiyyətin ifadə edilməsi məsələsi həm Azərbaycan ədəbi dilində, eyni zamanda dialektlərdə və danışıq dilində də aktiv şəkildə işlənməkdədir. Məsələn, dialektlərdə rast gəldiyimiz “topa, sıxma (ovuc mənasında), çətən, xışma və digər sözlər topluluq mənası ifadə etmişdir ki, həmin sözlər toplu məzmunlu qeyri - müəyyən say kimi çıxış etmişdir. Məsələn; 1.Gədə bir xışma darı oluf yerə tökülüfdü. (5, 391) 2.Sura gördi ki, qapının üsdində bir tupa həçər var. (5, s.153) Azərbaycan dilində yalnız türk mənşəli deyil, eyni zamanda alınma-ərəb və fars dillərindən keçmiş topluluq bildirən leksik vahidlərdən də istifadə olunur. Məsələn; xalq, camaat, ləşkər və s. sözlər bu qəbildəndir. Topluluq mənası ifadə edən leksik vahidlərin kəmiyyəti ifadə etməsinin əsas əlamətlərindən biri türk dilinin daha qədim dövrlərində həmin leksik vahidlərin feilin cəm forması ilə uzlaşmasıdır. Qədim türk yazılı abidələrində, eyni zamanda dilimizin dialekt və şivələrində həmin sözlərlə işlənən feillərin bəzən cəmlik formantı qəbul etdiyinin şahidi oluruq. Məsələn; 1. Ləbinə əhli-nəzər çeşmeyi-heyvan dedilər Gərçi uçmaq hurisi, cümlə ona can dedilər. (14, 94) 2. Qələmin sirrini həqdən bilən ol taifə kim, Ənbərin xəttinə heyran dedilər, gerçək imiş. (14, 120) 3. Hamusu razı oldular, aızı bəzirgana tapşırdılar. (5, 410) və s Azərbaycan dilinə ərəb və fars dillərindən keçən xalq, camaat, əhali, tayfa tipli sözlər əslində həmin dillərdə qrammatik kəmiyyət göstəricilərinin daşıyıcıları kimi çıxış edir. Türk dillərinə isə sadaladığımız sözlər yalnız cəm şəklində keçmiş, qrammatik formasına görə morfoloji göstəricisi olmasa da, dilimizdə toplu isimlər kimi qəbul edilmişdir. Buna görə də bu sözlər türk dillərində topluluq bildirən müstəqil leksik vahidlər kimi dərk edilmişdir və toplu isimlərin daşıdığı funksiyanı daşıyır: qamu, sü və s. belə nümunələr topluluğun kəmiyyətin ən qədim məna çaları olduğunu, türklərin topluluq bildirən əşyalara kəmiyyət nöqteyi - nəzərindən yanaşmağı bacardığını bir daha sübut etməyə imkan verir. Qədim türk dillərində çox məzmununu bildirən “köp” , üküs və s. sözlər mövcud olmuşdur. Qeyri-müəyyən say kimi çıxış edən bu sözlər hansı sözlərlə işlənməsindən asılı olaraq həm əşyaların, həm hərəkətin, hətta bəzən keyfiyyətin belə kəmiyyətini ifadə etmişdir. Məsələn; 1. üküs budun- çox camaat( adam), 2.üküs türlüğ – çox müxtəlif
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
138 Qoşa işlənən sözlər ifadə etdikləri məfhumların sayının birdən çox olduğunu bildirmək funksiyasını ifadə etmişdir. Yazılı abidələrdə əşyaların bölünən kəmiyyətini ifadə edən qoşa işlənən isimlərə tez-tez rast gəlinmişdir: 1.Yüzü gül-gül, zülfi sünbül, gözləri ceyran kimi, Qaşları şol yayə bənzər ol hilalı sevmişəm. (13,116) 2.Etek-etek gözlerimden lalevi- mərcan apar. (16, 38) Bəzən tam reduplikasiya vasitəsilə əlamətin kəmiyyəti də ifadə edilə bilir. Sifətlərin tam təkrarı vasitəsilə əşyanın əlamətinin distrubitiv kəmiyyəti, yəni bu əlamətin müxtəlif əşyalarda ayrı- ayrılıqda təzahür etməsi ifadə olunur. Məsələn: 1) Quru-quru çaylara suçu saldım Qara-qara tonlu dərvişlərə nəzirlər verdim. (12, 38) “Kitabi-Dədə Qorqud” dan verdiyimiz nümunədə təkrarlanan sifət təyin etdiyi isimlə ifadə olunmuş əşyanın və həmin ismin daşıdığı əlamətin kəmiyyətini, intensivliyini bildirir.”Qara- qara sözünün mənası elə çoxlu qara deməkdir” (9, 322) Natamam reduplikasiyada bəzən birinci söz olduğu kimi qalır, ikinci sözdə dəyişmə (anlaut) hadisəsi baş verir. Məsələn; dərə-dürə, ağac-mağac, kağız-kuğuz, ev-mev, dağ-mağ, təpə-tüpə və s. -Diğər qrup sözlərdə natamam reduplikasiya zamanı hər iki sözdən heç biri ayrılıqda işlənə bilmir. Bu zaman,əsasən, təkhecalı sözlərdən istifadə olunur. Məsələn; xart-xurt, çaq-çuq, taq-tuq, şaq-şuq və s. Verilmiş nümunələrdə natamam reduplikasiyanın vasitəsilə kəmiyyətin, çoxluğun ifadə edilməsi göz qabağındadır. Bu prosesdə iştirak edən sözlər-isimlər topluluq bildirir. Yəni uşaq- muşaq deyiriksə, bir uşaq deyil, bir neçə uşaq nəzərdə tutulur. Bu zaman nəzərdə tutulan kəmiyyət konkretlikdən çox uzaq olur, qeyri-müəyyənlik ifadə edir. Bəzən feilin kökü təkrar edilərək yenidən əsas feilə əlavə edilir. Məsələn; alov-alov alovlanmaq, parça-parça parçalanmaq və s. Göstərilən model əsasında əmələ gələn reduplikasiya formasına hətta qədim türk yazılı abidələrində də rast gəlinir. “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanından götürdüyümüz aşağıdakı nümunə dediklərimizə sübut ola bilər: 1.Yalab-yalab yalabıyan incə tonlum Yer basmayıb yüriyən Qar üzünə qan dammış kibi qızıl yanaqlım. (12, 93) - nümunəsində “yalab-yalab yalabıyan” ifadəsi parıldamaq, alışıb yanmaq mənalarını ifadə edir.
Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində işlənən alaf-alaf yanmaq ifadəsi də həmin ifadə ilə eyni mənanı paylaşır. Alaf sözü ilə yalab sözü qohum sözlərdir. Azərbaycan dilində bəzən sözlərin əvvəlində -Y samitinin düşməsi hadisəsinə rast gəlirik. Məsələn; yılan-ilan; yıldız-ulduz, yıldırım- ildırım və digər sözlər dediklərimizə nümunədir. “Alaf və yalaf” sözləri eyni kökdən ibarət olan türk sözləridir və mənaca alovlanmaq, yanmaq – mənalarını bildirən “yal” kökündən yaranmışdır. (6, 93) Qədim dövrlərdə - hələ şəkilçilər formalaşmadığı dövrlərdə ibtidai insanlar kəmiyyət anlayışını bildirmək üçün sözlərdən istifadə edilmişdir. Müasir türk dillərində -lar,-lər şəkilçisi formalaşdıqdan sonra leksik üsulun əhatə dairəsi məhdudlaşmağa başlamışdır. Adlar, yəni isimlər və əvəzliklər xüsusi cəm şəkilçisi qəbul etmədən də həm cəmlik, həm də təklik anlayışı ifadə edə bilir. Məsələn; kişi sözü həm bir nəfəri, həm də çoxluğu ifadə edə bilir. Kəmiyyətin leksik üsulla ifadəsi dedikdə, əsasən. saylar nəzərdə tutulur. Halbuki, şivələrdə topluluq məzmunu bildirən xeyli söz vardır. Məsələn; 1. İrəmə- Qazax və Tovuz çivələrində “dərə-təpə” mənasında işlənir. a) Ə, bu heyvanı bu irəmədə niyə qırersan, bir az o yannara apar sa . Sözün birinci hissəsindəki “irə” komponenti uyğur abidələrində daş mənasında işlənmişdir. M. Kaşğari bu sözün –ir kökünün dağın gün düşən hissəsi mənasında olduğunu qeyd etmişdir.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|