I. uluslararasi

Modernleşmesi ve Bursa Sempozyum Kitabı (10-11 Nisan 2009-Bursa), Ed.Doç. Dr. Cafer Çiftçi, Bursa 

Osmangazi Belediyesi Yay., Bursa, 2009, s.276). 

11

  Osmanlı  Devleti’nde,  ülke  çeşitli  idari  birimlere  ayrılmıştı.  Sözü  edilen  idari  birimler  için  kullanılan 

terimler  zaman  içinde  değişikliğe  uğramıştır.  “Eyȃlet”  kelimesi,  “vilȃyet”  kelimesi  ile  eş  anlamlı  olup, 

eyȃlet kelimesinin kullanımı daha eskidir. Mutasarrıflık” kelimesi, “sancak” kelimesiyle eş anlamlı olup, 

“Tanzîmat’dan sonra kullanılmaya başlanmıştır”. “Sancak” kelimesi, “liva” kelimesi ile eş anlamlı olup, 

“mülkî idȃrede kazȃ ile vilȃyet arasında bir derece” anlamında kullanılır. Bakınız: Ferit Devellioğlu,  Os-

manlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2013, s.278, 636, 806-807, Mutasarrıflık 

kelimesi için ayrıca bakınız: Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Haz. Şükrü Halûk Akalın, Atatürk Kültür, 

Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu  Yay., Ankara, 2011, s.1715. 

12

 Kâmil Kepecioğlu, Bursa Kütüğü, c.I, Haz. Hüseyin Algül, Osman Çetin, Mefail Hızlı, Mustafa Kara, 

Asım Yediyıldız, Bursa Kültür A.Ş.-Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa, 2009, s.133; Fazıla Akbal, “1831 

Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdari Taksimat ve Nüfus”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 

c.XV, s.60, 1995, s.619. 

13

 Halil İnalcık, “Bursa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.6,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırma-

ları Merkezi, 1992, s.449. 

14

 Kepecioğlu, a.g.e., (2009), c.III, s.206. 

15

 Kepecioğlu, a.g.e., (2009), c.II, s.77. 

16

 İnalcık, a.g.m., s.449. 

 

349 

 

Karamürsel,  Trilye,  Bilecik,  Lefke,  Karacaşehir,  Gölpazarı,  Söğüt,  Mihaliç,  Kirmastı, 

İnegöl, Yenişehir, İznik, Pazarcık, Domaniç, Atranos

17

. 

Bursa Şehrine Ait Nüfus Bilgileri (1870-1907)

18

 

Hudâvendigâr Vilâyeti ve Bursa şehri ile ilgili araştırılan döneme ait nüfus bilgi-

lerini vilâyetin yayınlamış olduğu salnâmelerden öğrenmekteyiz

19

. Hudâvendigâr Vilâyet 

Matbaası’nda ilki 1286 (1869/1870) sonuncusu 1927 tarihinde olmak üzere toplam 37 

adet  sȃlnȃme  basılmıştır

20

.  Sâlnâmeler,  her  yıl  düzenli  olarak  yayınlanmamıştır.  Buna 

karşın  verdiği  sayısal  bilgiler,  resmi  değerde  olduğu  için  önemlidir.  Yayınlanan  ilk 

sâlnâmelerde nüfus bilgileri, tablo olmaksızın düzensiz bir şekilde verilmiş ve sadece et-

nik-dini yapıya göre nüfus verileri oluşturulmuştur. 1303 (1885/1886) yılı sâlnâmesinden 

itibaren, nüfus verileri erkek-kadın ayrımı yapılarak verilmiştir. 1311 (1893/1894) yılın-

dan itibaren yayınlanan sâlnâmelerde vilȃyete bağlı sancak ve kazaların nüfus bilgileri 

düzenli ve ayrıntılı bir şekilde verilmiş olduğu görülmektedir. 

Bursa şehir merkezinin nüfus yapısını anlamak için, halkanın dışından içine doğru 

kısa  bir  nüfus  analizi  yapmak  gerekir.  Halkanın  en  dışında  Bursa’nın  bağlı  olduğu 

                                                 

17

 Kepecioğlu, a.g.e., (2009), c.II, s.187. 

18

 1286 (1869/1870) tarihli sȃlnȃmeye ulaşılamadığı için 1287 (1870/1871) tarihli sȃlnȃmeden itibaren nü-

fus  verileri  aktarılmaya  başlanmış  ve  1325  (1907/1908)  tarihli  sȃlnȃme  ile  sonlandırılmıştır.  İlk  ve  son 

sȃlnȃmelerin miladi karşılıklarının ilk yılları alınarak araştırmanın başlığı 1870-1907 olarak belirlenmiştir. 

1927 tarihli sȃlnȃme Cumhuriyet Dönemi’nde olduğu için araştırmanın genel çerçevesine dâhil edilmemiş-

tir. 

19

 Sȃl-nȃme: Yıllık (Muayyen mevzulara dȃir yıldan yıla çıkarılan dergi, kitap) s.1072. Bakınız: 

Devellioğlu, a.g.e., s.1072.) Sȃl-nȃme;“sȃl (yıl) ve nȃme (yazılı şey, mektup) kelimelerinden meydana gel-

miş olup bu eserlere nev-sȃl de denilmiştir… Sȃl-nȃmeler Osmanlı Devleti'nde merkezi yönetimin, nezaret-

lerin, askeri kurumların, vilayetlerin, bazı özel kurum ve kişilerin yıllık olarak çıkardıkları bilgilendirme 

amaçlı neşriyatlardır… Vilayet salnameleri muhteva bakımından yayımlandıkları vilayetlere göre farklı-

lıklar göstermekle  beraber bunlarda genellikle  vilayetin idari teşkilatı,  memurları,  mahallin tarihi,  eski 

eserleri, coğrafyası, idari taksimatı, kazaları, nahiyeleri, kasaba ve köyleri, üretim faaliyetleri, ticaret ve 

nüfusu hakkında bilgiler, fotoğraf ve haritalar yer alır.”(Bilgin Aydın, ”Salnȃme”, TDV İslâm Ansiklo-

pedisi, c.36, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2009, ss.51,53.) 

20

 1286 (1869/1870) ve 1287 (1870/1871) tarihli sȃlnȃmelere mükerrer olarak Def’a 1, 1301 (1883/1884) 

ve  1302  (1884/1885)  tarihli  sȃlnȃmelere  de  yine  mükerrer  olarak  Def’a  12  numarası  verilmiştir.  1324 

(1906/1907) tarihli sȃlnȃmenin iç kapağında mükerrer olarak Def’a 34 yazılıdır. 1927 tarihli sȃlnȃme Cum-

huriyet  Dönemi’nde  Arap harfleriyle  basılmış olan son sȃlnȃmedir (Hüdȃvendigȃr  Vilȃyeti Salnȃme-i 

Resmîsî H.1325-M 1907, Haz. Hüseyin Delil,Ömer Faruk Dinçel, Bursa İl Özel İdaresi Yay., Bursa, 2013, 

ss.8-10.) 

 

350 

 

Hudâvendigâr Vilâyeti gelmektedir. Sahip olduğu nüfus ve ekonomik potansiyel açısın-

dan, Anadolu’nun en önemli vilâyetlerinden biri olan Hudâvendigâr, bu önemi ile doğru 

orantılı  olarak,  II.  Abdulhamid  döneminde  nüfusu  sürekli  bir  artış  göstermiştir  (Tablo 

No:1)

21

. Yalnızca 1318 (1900/1901) ve 1325 (1907/1908) yıllarında nispeten az da olsa 

nüfus azalmıştır. Genel olarak vilâyetin nüfusunda yaşanan bu artış, vilâyetin bir çekim 

merkezinde olduğunun göstergesidir. Göç ve sürgün gibi nedenlerden dolayı zorunlu ve 

suni olarak yaşanan nüfus artışının yanında, vilâyetin XIX. yüzyılın ikinci yarısından iti-

baren, ticaret, eğitim, sağlık ve kültürel yönlerden gelişmesi ve modern bir yapıya kavuş-

maya başlaması da nüfus artışını düzenli kılmıştır. Şehir merkezinde açılan Batı tarzı eği-

tim veren okullarda öğrenim görmek isteyen kırsal alandaki öğrencilerin (Bir kısmı veli-

leriyle beraber gelip ev tutmuştur) şehre akın etmesi, Bursa-Mudanya demiryolunun açıl-

ması ile ticari faaliyetlerin artması, Fransızların şehre olan ilgisi gibi birçok etken nüfus 

artışını etkilemiştir. Nüfusun artmasına paralel olarak vilâyet genelinde yaşanan sosyal 

faaliyetlerde  de  bir  artış  ve  canlılık  söz  konusudur.  1908  yılına  gelindiğinde  vilȃyet, 

Bursa, Ertuğrul (Bilecik), Kütahya, Karahisar ve Karesi sancaklarından meydana geli-

yordu ve Bursa Sancağı da altı kaza, beş nahiye ve 664 köye sahipti

22

. 

 

 

 

                                                 

21

 1296 (1878/1879) ve 1306 (1888/1889) tarihleri arasında, nüfus miktarlarının diğer yıllara oranla daha 

fazla fark göstermesinin nedeni 1306 (1888/1889) yılında, yapılan bir idari düzenleme ile daha önce Karesi 

Vilȃyeti’ne bağlı olan Karesi Sancağı’nın Hudâvendigâr Vilâyeti’ne bağlanmış olmasıdır (Justin Mccarthy, 

Müslümanlar ve Azınlıklar, Çev. Bilge Umar, İnkılȃp Kitabevi, İstanbul, 1998, s.9; İnalcık, a.g.m., s.449). 

22

 İnalcık, a.g.m., s.449. 

 

351 

 

Tablo No:1 Hudâvendigâr Vilâyetine Ait Nüfus İstatistiği

23

 

YIL 

NÜFUS 

NÜFUS 

YOĞUN-

LUĞU 

 

HİCR

İ 

MİLADİ  MÜS-

LİM 

GAYRİ-

MÜSLİM 

TOP-

LAM 

(KM²) 

1287  (1870/187

1) 

817.07

6 

190.800 

1.007.87

6 

12.30 

1296  (1878/187

9) 

838.21

2 

173.954 

1.011.16

6 

12.34 

1306  (1888/188

9) 

1.038.7

61 

189.830 

1.228.59

1 

15.00 

1312  (1894/189

5) 

1.160.0

11 

207.862 

1.367.87

3 

16.70 

1313  (1895/189

6) 

1.166.1

15 

212.397 

1.378.51

2 

16.83 

1314  (1896/189

7) 

1.191.4

05 

214.629 

1.406.03

4 

17.17 

1315  (1897/189

8) 

1.200.0

12 

214.146 

1.414.15

8 

17.27 

1316  (1898/189

9) 

1.233.8

84 

224.148 

1.458.03

2 

17.80 

1317  (1899/190

0) 

1.269.6

83 

227.693 

1.497.37

6 

18.30 

                                                 

23

 1325 (1907/1908) yılı salnȃmesinde, geçmişe dönük olarak vilȃyetin 1287 (1870-1871) -1325 (1907-

1908) 

Dönemi arasındaki toplam on yedi yıla ait (Bazı yıllar verilmemiştir) nüfus verileri, nüfus yoğunlukları da 

hesaplanmış olarak bir tablo yardımıyla sunulmuştur. Hudâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesi, Def’a 34, Matbaa-

i Vilâyet, 1325, s.252.  Justin Mccarthy, “…ayrı ayrı yönetim bölgelerinden ayrı ayrı zamanlarda gelen 

nüfus kaydı bilgileri il merkezindeki nüfus dairesinde toplanmış olmalıdır; herhalde köylerin çoğu için yeni 

sayı alınması ve toplam sayıya bunun yansıtılması iki, üç ya da dört yılda bir yapılıyor idi… Hüdavendigȃr 

salnȃmelerinde, maliyeyi ilgilendiren bilgiler çoğu kez tarihlendirilmekte ve bir-örnek biçimde, salnȃmenin 

kapağında  yazılan  yıldan  iki ya  da  üç  önceki  yılı  göstermektedir”  iddiasında  bulunmaktadır.  Mccarthy, 

Aydın Vilȃyeti Salnȃmelerinde “...nüfus tablolarının, salnȃmenin yayınlanmasından üç yıl önceki nüfusu 

gösterdiği” şeklinde bir açıklamanın yer aldığını ifade ederek, iddiasını desteklemeye çalışmaktadır. Bu 

iddiaya  göre;  vilȃyet  genelinde  Müslüman  sayısı  artış  göstermektedir.  Örneğin,  McCarthy  göre;1306 

(1888/1889) yılı salnȃmesindeki veriler, gerçekte 1303 (1885-1886)  yılına ait olup ‘düzeltilmiş’ Müslüman 

nüfus  1.173.592’dir.  Buna  göre  aradaki  fark  134.831  olup  %12.97’lik  bir  artış  yaşanmıştır.  (Mccarthy, 

a.g.e, ss.7-10.) 

 

 

 

352 

 

1318  (1900/190

1) 

1.261.6

04 

229.740 

1.491.33

4 

18.21 

1319  (1901/190

2) 

1.267.3

85 

232.653 

1.500.03

8 

18.32 

1320  (1902/190

3) 

1.267.4

85 

234.739 

1.502.12

4 

18.34 

1321  (1903/190

4) 

1.279.4

78 

231.233 

1.510.71

1 

18.45 

1322  (1904/190

5) 

1.295.4

98 

237.779 

1.533.27

7 

18.72 

1323  (1905/190

6) 

1.359.6

12 

239.355 

1.598.96

7 

19.52 

1324  (1906/190

7) 

1.430.4

98 

260.779 

1.691.27

7 

20.65 

1325  (1907/190

8) 

1.430.1

98 

260.629 

1.690.82

7 

20.65 

Şehirde yaşanan nüfus yoğunluğu incelendiğinde; nüfus artışına bağlı olarak 1318 

(1900/1901) yılı hariç olmak üzere, sürekli bir artış yaşandığı görülmektedir. Nüfus yo-

ğunluğunun artışı, nüfusun kasaba ve şehir merkezlerinde öbekleşmeye başladığını gös-

termektedir 

   Tablo No: 2 Bursa Sancağı’nın Yıllara Göre Nüfus Dağılımı

24

 

                                                 

24

 Hudâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesi, Matbaa-i Vilâyet, 1303, s.69; 1311, ss.314-315; 1312, ss. 370-371; 

1313, ss.136-137; 1314, ss.420-421; 1315, ss.314-315; 1317, ss.346-347; 1318, ss.338-339; 1319, ss.350-

351; 1321, ss.368-369; 1324, ss.606-607; 1325, s.68. 

YIL 

NÜFUS 

HİC

Rİ 

MİLADİ  ER-

KEK 

KA-

DIN 

 TOP-

LAM 

130

3 

1885 

/ 

1886 

132.9

46 

121.9

85 

254.9

31 

130

6 

1888 

/ 

1889 

142.5

73 

130.2

97 

272.8

70 

 

353 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*  Yabancı 

nüfus  da  (ecnebi) 

dâhil edilmiştir. 

Grafik No: 1 

Bursa  Sancağı’nın 

Yıllara  Göre  Nüfus 

Dağılımı* 

131

1 

1893 

/ 

1894 

152.9

24 

147.7

28 

300.6

52 

131

2 

1894 

/ 

1895 

151.0

01 

144.3

34 

295.3

35 

131

3 

1895 

/ 

1896 

153.9

25 

147.1

85 

301.1

10 

131

4 

1896 

/ 

1897 

157.5

42 

152.8

20 

310.3

62 

131

5 

1897 

/ 

1898 

158.3

01 

152.3

50 

310.6

51 

131

7 

1899 

/ 

1900 

* 

* 

316.7

52 

131

8 

1900 

/ 

1901 

* 

* 

321.7

09 

131

9 

1901 

/ 

1902 

* 

* 

327.4

05 

132

1 

1903 

/ 

1904 

* 

* 

330.7

98 

132

4 

1906 

/ 

1907 

183.3

64 

173.9

01 

357.2

65 

132

5 

1907 

/ 

1908 

183.1

84 

174.6

31 

357.8

15 

 

354 

 

 

 

*Tablo No:2’de verilmiş olan verilere göre hazırlanmıştır. 

 

Tablo No: 3 Bursa Sancağı’nda Müslim-Gayrimüslim ve Yabancılara Ait Nüfus İstatis-

tiği

25

 

YIL 

NÜFUS 

HİCRİ  MİLADİ 

MÜS-

LİM 

G.MÜS-

LİM 

YA-

BANCI 

TOP-

LAM 

1303 

1885/1886  178.144 

70.209 

6618 

254.971 

1311 

1893/1894  218.287 

81.171 

1314 

300.772 

1312 

1894/1895  215.214 

78.593 

1528 

295.335 

1313 

1895/1896  218.834 

80.743 

1528 

301.105 

1314 

1896/1897  227.383 

81.449 

1530 

310.362 

1315 

1897/1898  228.324 

82.069 

258 

310.651 

1317 

1899/1900  230.314 

86.438 

* 

316.752 

1318 

1900/1901  234.898 

86.811 

* 

321.709 

1319 

1901/1902  236.805 

90.560 

* 

327.365 

1321 

1903/1904  241.123 

89.811 

* 

330.934 

1324 

1906/1907  259.741 

97.524 

* 

357.265 

 

* Bu yıllara ait yabancı nüfus tespit edilememiştir. 

** Yabancı (ecnebi) nüfusun Müslim-gayrimüslim ayrımı yapılmamıştır. 

 

                                                 

25

 Hudâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesi, Matbaa-i Vilâyet, 1303, s.69; 1311, ss.314-315; 1312, ss. 370-371; 

1313, ss.136-137; 1314, ss.420-421; 1315, ss.314-315; 1317, ss.346-347; 1318, ss.338-339; 1319, ss.350-

351; 1321, ss.368-369; 1324, ss.606-607. 

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

YI

L

13

03

13

06

13

11

13

12

13

13

13

14

13

15

13

17

13

18

13

19

13

21

13

24

13

25

ERKEK

KADIN

TOPLAM

 

355 

 

Tablo No:3’ e göre, Müslim ve gayrimüslim nüfus, birbirine paralel olarak sürekli 

bir artış göstermiştir. Vilâyet sâlnâmelerinde, 1315 (1897/1898) tarihine kadar hazırlan-

mış olan nüfus cetvellerinde yabancılara (ecnebi) ait nüfus bilgileri de verilmektedir. Fa-

kat bu tarihten sonra hazırlanmış olan nüfus cetvellerinde yabancılara ait bir bölüm ayrıl-

masına karşın, bu bölüme hiçbir veri girişi yapılmamıştır. 

Osmanlı Hükümeti, kendi ülke sınırları içinde oturmayanları Müslüman dahi ol-

salar, yabancı (ecnebi) olarak değerlendirmekteydi. Bundan dolayı, 1303 (1885/1886) yı-

lında yabancı nüfusu çok yüksek gözükmektedir. Sâlnâmede yabancıların dökümüne ait 

düzenlenmiş cetvelde, 6618 kişinin, 4847’sinin Müslüman olduğu, geriye kalan 1761 ki-

şinin ise Müslüman olmayan yabancılardan meydana geldiği anlaşılmaktadır. 

Bursa merkez (merkeze bağlı köyler dâhil) nüfusunda ani çıkışlar ve keskin inişler 

görülmektedir (Tablo No:4 ve 5). Nüfustaki bu inişli-çıkışlı dalgalanmada diğer faktörle-

rin yanında muhacirlerin etkisi büyük olmuştur. Tablo No:4 ve 5’de verilen rakamlara 

göre nüfus, 1312 (1894/1895) yılında 1.97 ve 1315 (1897/1898) yılında 1.31 oranında 

azalmıştır. 1318 (1900/1901) yılı göz önüne alındığında; Hudâvendigâr Vilâyeti’nin top-

lam nüfusu azalma gösterirken, Bursa şehir nüfusunda 6.19’luk gibi belirgin bir artış ya-

şanmıştır. Bu durum, vilâyetin köy ve kasabalarından, vilâyet dışına ve Bursa şehir mer-

kezine bir nüfus akınının yaşandığına işaret etmektedir. 

 

Tablo No: 4 Bursa ve Kazalarının Cinsiyet Ayrımına Göre Toplam Nüfusları

26

 

 

1306 (1888 / 1889 ) 

1311 (1893 / 1894 ) 

 

 

ER-

KEK 

KADIN 

TOP-

LAM 

ERKEK  KADIN 

TOP-

LAM 

BURSA 

59.167 

55.876 

115.043 

61.540 

62.320 

123.860 

ATRANOS 

18.950 

18.472 

37.422 

19.312 

19.290 

38.602 

GEMLİK 

20.279 

17.210 

37.489 

10.887 

9878 

20.765 

KİRMASTI 

19.390 

17.058 

36.448 

22.073 

19.998 

42.071 

MİHALİÇ 

16.693 

14.388 

31.081 

18.800 

16.890 

35.690 

MUDANYA 

8.094 

7.293 

15.387 

8.702 

7966 

16.668 

                                                 

26

 Hudâvendigâr Vilâyeti Sâlnâmesi, Matbaa-i Vilâyet, 1303, s.69; 1311, ss.314-315; 1312, ss. 370-371; 

1313, ss.136-137; 1314, ss.420-421; 1315, ss.314-315; 1317, ss.346-347; 1318, ss.338-339; 1319, ss.350-

351; 1321, ss.368-369; 1324, ss.606-607; 1325, s.68. 

 

 

356 

 

PAZAR-

KÖY 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

TOPLAM 

142.573  130.297 

272.870 

152.924  147.728 

300.652 

 

 

 

 

1312 (1894 / 1895 ) 

1313 (1895 / 1896 ) 

 

ER-

KEK 

KADIN 

TOP-

LAM 

ERKEK  KADIN 

TOP-

LAM 

BURSA 

60.927 

60.492 

121.419 

63.366 

62.704 

126.070 

ATRANOS 

19.361 

19.567 

38.928 

19.509 

19.771 

39.280 

GEMLİK 

11.047 

9.999 

21.046 

11.108 

10.099 

21.207 

KİRMASTI 

21.926 

19.976 

41.902 

21.840 

19.935 

41.775 

MİHALİÇ 

18.282 

16.432 

34.714 

18.349 

16.403 

34.752 

MUDANYA 

8.806 

8.099 

16.905 

8.907 

8.242 

17.149 

PAZAR-

KÖY 

10.652 

9.769 

20.421 

10.846 

10.031 

20.877 

TOPLAM 

151.001  144.334 

295.335 

153.925  147.185 

301.110