Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 68
tinglashga moyil bo‘ldi. Amir va arboblar kalom ilmidagi munozara va mujodalaga
rag‘bat qilgach, kalom ilmiga sho‘ng‘ib, qattiq berilib ketishdi. Bu haqda ko‘p kitoblar
tasnif qilishdi, mujodala uslublarini tuzishdi, turlarini ishlab chiqishdi va bu qilmishlarini
Allohning dinini va sunnatni himoya etish, bid’atni sindirish deb nomlashdi. Keyinroq
boshliqlarda kalom, munozara ilmlari to‘g‘ri emasligi haqida fikr paydo bo‘ldi. Chunki
munozara va kalom ilmiga eshik ochilishi bilan qon to‘kilishi va vayronagarchilikka olib
boruvchi taassubiyat va xusumat eshiklari ham ochilgan edi. Sultonlar va amaldorlar
olimlarni yangi bir narsa – fiqh ilmida munozara qilish bilan mashg‘ul etmoqchi bo‘lishdi.
Xususan, Shofe’iy (r.a.) va Abu Hanifa (r.a.) mazhablaridan qaysi biri afzal, deya olimlar
orasida munozara alangasini yoqishdi. Endi odamlar kalom va boshqa ilmlarni tashlab,
Shofe’iy va Abu Hanifa oralaridagi ixtilofiy masalalarga kirishib ketishdi. Amaldorlar
mana shu ikki mazhabni aytganlari uchun Molik, Sufyon, Ahmadlar (rahmatullohi
alayhim) orasidagi xiloflarga hech kim e’tibor bermadi. Ular bu mashg‘ulotlaridan
maqsad shariatning nozik jihatlarini o‘rganish, mazhabning illatlarini tahrir qilish va
fatvo berish asoslarini tuzib chiqish ekanini ayta boshlashdi. Bu ikki mazhab orasidagi
ixtiloflar haqida kitoblar tasnif qilishdi va bugunga qadar mujodala turlariyu tasniflari
bilan ovoradirlar. Bizdan keyingi asrlarda Alloh yana nimalarni sodir qiladi, bilmaymiz.
Xulosa qilib aytganda, xilof va munozaralarga olimlarning astoydil kirishganiga asosiy
sabab ana shulardir.
Agar dunyo egalari, saltanat sohiblari Abu Hanifa va Shofe’iy qolib, boshqa imomlar
orasidagi munozarani yoki umuman boshqa ilmdagi mujodalani xohlab qolishsa, olimlar
o‘sha narsani amalga oshirishadi va ishlarining din ilmi ekanini, qolaversa, u bilan
«olamlar» Rabbiga qurbat hosil etishini bahona qilishadi.