Ii. Amaliy mashg‘ulot materiallari

Global bioetika tibbiyot etikasi, bioetika, atrof muhit etikasi normalari 
tizimini o‘z ichiga oladi. Potterning fikriga ko‘ra, bioetika insoniyatning yashab 
qolishini ta’minlash va butun kishilik jamiyatining sog‘lig‘ini saqlash uchun 
tibbiyot etikasi bilan atrof - muhit etikasi (ekoetika)ni jahon miqyosida 
birlashtiruvchi ko‘prik bo‘lishi lozim.
«Bioetika» tuShunchasi insonning butun tiriklikka munosabatini ko‘rib 
chiqadigan masalalar sohasini nazarda tutadi. Biologiya va tibbiyot sohasidagi 

---

89 
bilimlarning taraqqiyoti, tibbiyot Yangi imkoniyatlarining rivojlanishi an’anaviy 
etika ilgari duch kelmagan muammolarni keltirib chiqardi.
Rivojlanish natijasida bioetikada ikki yo‘nalish shakllandi. Birinchi 
yo‘nalish insonga ma’naviy munosabat masalalarini ko‘rib chiqadi va bu erda u 
tibbiyot etikasi bilan tutashadi. Ikkinchi yo‘nalish esa insonning hayvonlarga 
munosabati etikasini, ya’ni: hayvonlardan turli maqsadlarda (oziq-ovqat manbai, 
sanoat uchun xom ashyo, tibbiy-biologik tadqiqotlar uchun model, 
ko‘ngilxushlik ob’ekti sifatida) foydalanish masalalarini o‘rganadi, bu erda u 
jahon miqyosidagi atrof - muhit etikasi bilan tutashadi.
Bugungi kunda bioetikada birinchi yo‘nalish ayniqsa jiddiy tashvish 
uyg‘otmoqda. TuShunchaning mazmuni ancha toraydi. Amalda bioetika amaliy 
etikaga aylandi va asosiy e’tiborni amaliy tibbiyotning axloqiy muammolariga 
qaratdi. Bioetika bugungi kunda tibbiyot xodimi va xaridor munosabatlarining 
axloqiy jihatlariga, evtanaziya va o‘limni aniqlash, inson a’zolarini 
transplantatsiya qilish, homila tushirish (abort), klonlash, irsiy injeneriya 
masalalariga alohida e’tiborni qaratmoqda. Akademik doiralarda «bioetika» 
tuShunchasi aynan Shu ma’noda qo‘llaniladi. Bunda tibbiyot etikasi 
tuShunchasi o‘rniga ko‘pincha deontologiya tuShunchasi qo‘llaniladi. 
Deontologiya - etikaning burch va majburiyat muammolarini o‘rganuvchi 
bo‘limidir (atamani ingliz faylasufi Bentam XIX asrda muomalaga kiritgan). 
XX asrning ikkinchi yarmida transplantologiya, irsiy diagnostika, irsiy 
injeneriya va klonlash rivojlana boshladi. Tibbiyot texnikasi o‘z rivojlanishida 
Shunday darajaga etdiki, vrach ilgari o‘lishi muqarrar bo‘lgan bemorlarning 
hayotini endilikda sun’iy ravishda saqlab tura oladi. Texnika sohasidagi yutuqlar 
bemorlar, o‘lim to‘shagida yotganlar va nogironlarning huquqlarini yuridik 
jihatdan asoslashning yangi-yangi shakllari va usullari paydo bo‘lishiga olib 
kelmoqda. Etikaning boshqa muammolardagi ishtiroki ham kengaydi – 
siyosatchilar o‘z faoliyatida etika qoidalariga tobora ko‘proq tayanmoqdalar, 
jamoatchilik biznes va reklama ustidan etik nazoratni o‘rnatishni talab etmoqda, 
ekologiya esa atrof - muhit bilan munosabatlarni tartibga solishda etika 
qoidalariga rioya etish zarurligini ko‘rsatmoqda. Axloq normalariga muvofiqlik 
mezoni bank faoliyatining nafaqat qonuniyligi, balki muvaffaqiyatliligining ham 
negizi sifatida ilgari surilmoqda. Amaliy etika keng ma’noda etikaning alohida 
turidir, chunki u axloq muammolari haqida Yangicha tuShuncha beradi, mazkur 
muammolarga yangicha yondashuvlarni amalga oshiradi. Har bir insonga 
tegishli bo‘lgan dolzarb muammolarni tadqiq qilish jatumanida etika tamomila 
boshqa fanga aylanib boradi. Odamlar o‘rtasidagi munosabatlarning qonunlari, 
etikaning muammolari doirasi o‘zgardi – endilikda u ijtimoiy va siyosiy 
masalalardan ham ko‘ra ko‘proq tibbiyot, biologiya va ekologiya masalalari 
bilan qiziqmoqda.
Amaliy etika globalizm nuqtai nazaridan, shu jumladan insoniyat hayoti 
va tiriklikka real xavf tahdid solishi, tibbiy xizmat ko‘rsatish va ekologiya 
sohasida insonning ajralmas huquqlariga daxl etish xavfi tug‘ilishi natijasida 

---

90 
yuzaga keladi. «Etikasiz» ish tutish, axloq masalalarini chetga surishga harakat 
qilingan joylarda inson hayoti uchun yangi xavf tug‘iladi. 
Inson manfaatlarini himoya qilish, uning qadr-qimmati haqida eslatish 
zarurati amaliy etika yuzaga kelishining umumiy sababidir. 
Bioetika tibbiyot etikasidan qanday farq qilsa, amaliy etika ham an’anaviy 
etikadan Shunday farq qiladi.
Etikaning normativligini odob-axloq o‘rgatish, axloqni targ‘ib qilish bilan 
adashtirmaslik kerak. Etikaning normativ dasturlari tajribaga va mantiqqa 
tayanadi. Hozirgi zamon etikasi sotsiologiya, psixologiya singari fanlarga 
tayanadi va tegishincha axloq sotsiologiyasi yoki axloq psixologiyasi vazifasini 
bajaradi. Nihoyat, amaliy etika mumkin qadar muayyanlashtirishga va amaliyot 
bilan qo‘shilishga intilish bilan tavsiflanadi.
Bugungi kunda amaliy etikaning kompyuter etikasi, biznes etikasi, 
ishbilarmonlik etikasi, ekoetika, tibbiyot etikasi, farmatsevtik bioetika singari 
yo‘nalishlari ishlab chiqilmoqda.Fan-texnika taraqqiyoti natijasida shakllangan 
dunyoqarashga ko‘ra, insonga va barcha tirik mavjudotlarga ma’lum ilmiy 
maqsadlarga erishish uchun ta’sir ko‘rsatish vositalari yoki ob’ektlari deb 
qaraladi. Tarixdan misollar, masalan, insonlar hayoti va sog‘lig‘ini «fan va 
jamiyat uchun» qurbon keltirish bilan bog‘liq holatlar bunday dunyoqarash 
xavfli ekanligini tasdiqlaydi. Insonni tabiatga qarshi qo‘ymasdan atrof - muhitga 
nisbatan oqilona munosabatni shakllantirishga ko‘maklashadigan yangicha 
dunyoqarashning zarurligi bugungi kunda ayon bo‘lib qoldi. Dunyoda ilmiy 
bilimlarning yutuqlaridan foydalanish bilan alohida odamlar, hamjamiyatlarning 
manfaatlari o‘rtasida ziddiyat kuchayib borayotir.
Bioetikaning shakllanishi yuzaga kelgan vaziyatda qonuniy hol bo‘ldi.