Ii б о б «шажараи турк»да тарихий вокеалар тасвири ва унинг бадийй хусусиятлари


«Шажараи турк»нинг мемуар асар эканлигн


Download 64.07 Kb.
bet5/6
Sana16.06.2023
Hajmi64.07 Kb.
#1516382
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
41-69

«Шажараи турк»нинг мемуар асар эканлигн
Утмиш узбек адабиёти бир хатор мемуар ва тари­хий асарларни хам уз ичига олади. «Бобурнома» (Бобур), «Шажараи турк» (Абулгози), «Фирдавсул-ихбол» (Мунис ва Огахий) ва бошцалар шулар жумласидандир. Чунки уларда тарихий вокеалар кУпинча бадиий тил воситасида ифодаланади, бадиий лавхалар ва шеърлар уларга янада купроц бадиий тус беради.
«Шажараи турк»даги ерда инсоннинг вайдо бу'лишидан то XVII асргача булган даврдаги вокеалар тафсилоти хеч бир соф бадиий асар доирасига сигмаган булар эди. Асарда турк уругларининг келиб чихиш тарихи, уларнинг урф-одатлари, рухияти, ихтисодий хаёти ва улар бошидан кечирган ижтимоий тузумлар тавсифи, пейзаж, тарихий шахслхр фаолиятлари ва >;оказолар асардаги мавзхдоирасининг нихоятда кенглигини курсатади.
Чунки, мемуар асарлар каламга олинган даврнинг энг ноёб, энс 1хизиц тарихий вокеаларини акс эттириши билан бирга унинг муаллифи Уша вокеаларнинг гувохи ва ёки иштирокчиси, кекса тарихнинг уткир билимдони, Цобилиятли, талантли ижодкори хам булиши лозим. Бусиз тарихга хамро?; булиб коладиган мемуар асар яратиш мумкин эмас. Абулгози худди ана шххилдаги санъаткордир. Ххз аждодларининг унутилиб кетиши мумкин болтан улкан тарихини тиклашга кириштунга Чхахар тарих ва адабиётни шххахар синчиклаб, Урганганки, бусохада хбилан замондошларидан хеч бири тенглаша олиши мушкул булган. Абулгози ёзиб цолдирган «Шажараи турк» асари бунинг исботидир. Муаллиф. узи гувох булмаган, иштирок этмаган нали­мий даврлар тарихини ёзганда хам Урни-Урни билан Уз таассуротларини цУшиб юборадики, натижада унинг сиймоси асар вокеаларини бириктирувчи сюжет узаги вазифасяни Утайди. Айникса, булиб утган вокеаларни


57




бирмунча кенгрод тасвирловчи мемуарларда хёки бу! харажада бадиийлик дирралари кучли булиши, тарив хий вокеаларни бериш билан бирга бадиий тудима даЛ аралашиб келиши мумкин. Шхбоисдан хам «ШажараЛ турк» мемуар асардир. Унда юдорида куриб утганимих мемуар асарларга тегишли хусусиятлар, барча фазилатлар мавжуд.
Мемуар асарлар дадида «Литературная энциклопе­диями шундай ёзилган: «Мемуар асарлар бадиий адабиётга, жумладан оила хроникаси ва тарихий беллетристиканинг. турли куринишларига якинлашиб келса хам, воделикнинг маълум содаларини анид узидай тасвирлаш хусусияти билан ундан фард килади. Ба­диий адабиёт асарларидан фардли уларод, мемуарлар’ махсус бадиий адабиёт вазифаларини дал килишни Ja олдига дУймасдан, бошлича ва купрод воделикни ту-' шунчалар ордали таништиришга ахамият беради. Би­род мемуар билан бадиий адабиёт уртасида баъзаа датъий чегара дуйиб булмайди»* 1. Абулгозининг «Шажараи турк» номли тарихий асари узбек адабиети тарихи ва маданияти-ни ривожлантиришда шубуасиз катта ахамиятга эгадир. Буасарга дадидий бахо берган академик В. Зодндов: «Абулгозининг машдур «Шажа‘ рай турк»и худди «Бобурнома» билан эгизакка ухшайди деса булади»2,— деган эди.
«Шажарай турк»да Абулгозига замондош булгаи турк подшодларининг т'арихи батафсил тасвирланган, уларнинг шахсий дис-туйрулари хар кандай муболагадан, вардадан холи, нихоятда содда, тушунарли тил билан баён этилган. Абулгозининг тасвир услубида хам санъаткорлик сезилиб туради. Жумлалар бддий, шхбилан бирга жонли ва образли. Абулгози Jsh даламга олган тарихий (хзидан олдин утган) шахсларнинг хамда Ja замондошларининг таржимаи доллари, улар-, нингциёфалари, урф-одатлари, интилишлари, цилидлариии гоятда жонли ва равшан тасвирлайди. Бужидатдан хяратган «Шажарай турк» асари мемуар сифатида XVII аср Узбек адабиетида ягона чинакам тарихий тасвир намувасидир. Абулгози Уз асарига киритган хар бир шахснинг ташки куриниши, баъзан


1 Литературная энциклопедия. М., 1934, том VII, стр. 131.


1 Бобурнинг фаолиятн ва адабий-илмвй мероси xaiWia. «Шарк юлдузи>, 1958, 11-сон, 142-бет,


58




иийнншпи, таъби, одатини ва туркий уругларнинг ку«удпй жойлашуви, манзараси, идлими, хужалиги, ти|пп(’1ллик машрулотларини бадиий асарлардагидек »колли ва таъсирли хилиб тасвирлаб беради.
«Шажараи турк»да «Уруглар ва улар номларининг кглиб чихиш тарихи тасвири»да шххахар табиийлик мпвжудкй, уларга нисбатан ишончсизлик билдириш, шубца билан цараш мумкин эмас. Уругларнинг номи ва келиб чихиш тарихига баришланган вокеалар уйдирмалардан холи, тарихий вазият оддий кишиларнинг номларидан олинганлиги билан .далилланади. Уйгур, цунокли, хипчохли, к°РЛ0Ч> К°РЛУК> урмонцит элларига багишланган вокеаларда ана шундай реалликка н1;ин тасвирни кУрамиз. Масалан, «Дурмон элининг зикри»да р;уйидагиларни уциймиз:
«Мугулнинг Бичинкаён отли подшохининг беш угли бор эрди. Кичиги барчасиндин яхширок эрди. Отаси улар булганинда хКичик углимни тура дилинг,— теб ваеият хилдн. Халк; хам кичик урлини тураликка лойид билиб хон кУтардилар. Анинг оти Тимач Мерган эрди. Турт улур халкда куп айтдилар: «Биз туртимизнинг цар дхайсимизни тУра дилсангиз розимиз, аммо кичикка рози эрмасмиз»,—теб халк ул туртининг сузларии Кабул цилмадилар. Анинг учун элга упкалаб, юртдин кетиб, ёт элнинг ичина бориб Ултурдилар. Му* гул туртни дурман дер... Ул тУртисн улди, углонлари кайтиб кармнтошлари ичига келдилар» («Шажараи турк», 41бет).
Бупарчадаги вокеанннг ихчам ва жонли тасвири, ака-укалар Уртасидаги вазият, дурмон сузининг луравий маъноси, тарихий как.иКатнинг бадиий тУкима ёрхамида очилиши «Шажараи турк»нинг мемуар сифатидаги цимматини оширган. Тарихий вокеалар тасвирида бадиий тУкима деярли асарнинг ббшидан охиргача давом этади. Чингизхоннинг Урта Осиёни забт килиши вайтларидаги тарихий вокеалар тасвирида бубуёк янада кУюКлашади. Натижада Чингизхон кУшинларининг вакшиёна боскинчилиги, обод шахар ва киш’ лоцларни вайрон килишлари, ерли халк бошига дахшат ва циррин келтирганликлари шундайгина китобуонларнинг куз Унгига келиб туради: «Термиз халки тобиъ булмай, саф тортиб урушдилар. Ахирул амр Чингиз­хон Термизни олиб катлиом килДивактда бир хо-


59




тунни мугуллар улдирмакка олиб келдилар. Ул хотун! айтди: «Мени ултурманг. Мен сизларга бир яхши дур| берайин»,— деди. Алар айтдилар: «Дуринг дайда ту-1 рур», Мувуллар ул хотуниинг дорнини ёриб дурни олдилар. Уд сабабдин деч Улук долмади, тамомининг дорнини ёрдилар» («Шажараи турк», 70бет).
Асарда Чингизхон душинларининг Марвни ишвол килиш манзараси чизилган уринлар бундан хам дадшатли тасвирланган:
«... Тулихон, Насай, Обивард ва Сарахсни ва Хуросоннннг яна бир неча вилоятларини олиб мухаррам ойининг бошинда тарих олти юз тади Ун саккизта дадсиз, нидоятсиз лашкар бирлан келйб Марвни дабаб тушдилар. Марвнинг ичинда лашкар чидиб уруш солди. Тади бир соатда мувулдин минг кишини Улдурдилар. Йигирма бир кун уруштилар. Ахирул аир Тулихон аччидланиб отдин тушиб пиеда бУлуб, далданин бошива тортиб Марвнинг харвозасига югурди. Тамом мУгул хоннинг ортиндин югурдилар. Ул долда Марвдин чидиб урушуб юруган саксон минг киши эрди. Барчаси дочиб далъава. кирдилар. Мувуллар далъани юз саф» икки юз саф дабадилар. Маждул Мулк кУрди ким, булашкарва мадовимат килиб булмас теб. Андин сунг куп пепжашлар бирлан далъадин чидиб бориб курди. Хон Маждул Мулкдин шахарнинг молини ва хазинани талаб килди... Шахарнинг халкини садрова чихаринг теб ерлид килди. Турт кунда шахар халкни шадрдин садрова чихариб булдилар. ХУнаРлик кишидин тУрт юз кишини олиб долдилар. Андин Узга эрххотун ва Увлон-ушод барчасини лашкарга днем ат килдилар. хар мувулва тУрт юз киши тегди. хар киши Узина теккан хиссасини ултурдилар. Саййид Изиддин теган бир неча девон (котиб)лар бирлан Марвнинг ичиндин чихариб Ултурган кишиларни хатва олдилар. Садрода улгандин бошда шадр атрофинда улганларни Ун уч кунда хатва олиб булдилар. Минг мартаба минг тади уч юз минг киши эрди. Алдисса мувуллар хон дукми бирлан Марв­нинг далъМсини ва иморатларини андав вайрон килди­лар ким, деч нишона долмади» («Шажараи тур к», 76бет).
А бул воз и будадшатли вокеаларнинг гуводи булга н эмас. Бирод тарихий фактлар ва ишончли манбалардан олинган маълумотларни уз ижодий лаборатория-


60




гида кайта жонлантириб, мемуарга Киритадики, натижада китобуон тулихоннинг отдан тушиб, юзига далдон тутиб Мара халъасининг харвозаси Томон югуришини \ам, хар бир мутуднинг сахрода теккан турт юз кишини ботириш манзарасини хам, сон-санохсиз лашкарнинг Марвни ер билан аксон хилаётганини хам кУриб туради.
Абулрозннинг уз отаои Арабмухамиад, акалари Элбарс, Асфандиёр султонлар хадидаги лавхаларда хам шундай хусусиятлар мавжуд. Бух;авда биз кейинрок муфассал тухталамиз. Хуллас, «Шажараи туркх узининг бадиий-тасвирий услуби, мавзхдоирасининг кенглиги,хотира тарзида ёзилганлиги хамда персонажларга бойлиги, муаллиф тилининг жозибахорлиги ва образлилиги, пейзаж ва халк урф-одатининг жонли тасвирлари билан узбек адабиёти тарихида XVII асрдаги яккаю ягона мемуар асардир. Ту?ри, «Шажараи турк»дан хам олдин узбек адабиёти тарихида мемуар асарлар булган эди. Абулгози Заднриддин Мухаммад Бобур, Гулбаданбегимларнинг анъаналарини давом эттириб, уз даврининг ноёб едгорлиги булган «Шажараи турк»ни яратди. Будадда адабиётшунос М, 10нут сов: «Реалистик тенденцияси кучли булган «Бобурнома», «Шажараи тур к» каби мемуарларнинг майдонга келиши, узбек бадиий прозасини янги босцичга кутаради. Бобур ва Абулгози Баходирхон узбек адабий тилини халкца яхинлаштиришда, силлихлаигда катта хизмат цилдилар»1,— деб ёзганда тамомила хадли эди, Абулгози шакл ва услуб жихатидая Захириддин Бобурнинг «Бобурнома» асарига хамоханг асарлар яратишни бошлаб берди, Хтарихий-бадиий асар яратиш борасида оддий тахлидчи булиб колмасдан,-бал­ки Бобурдан тарихий асарлар ёзиш сан-ьатини урганди.
«Шажараи тур к» да туркий халклар \аётининг умум,лашган тарихини баён этим билан бирга Абулгози Узининг Ун олти ёшидан бошлаб Узаро феодал урушларга аралашуви, Эронга сургунга юборилиши, сургундан цайтгач, хонликни дулга киритиш учун олиб борган курашлари, йигирма йил давомидаги салтанатни бошкариш фаолияти, Хивада марказлашган давлатни барпо


1 Ю я хс о в М. Бархаёт анъаналар. Т„ 1969, 60бет.


61




этишн ва уз бошидан кечирган ижтимоий вокеалар туррисида хам дикоя киладики, «Шажараи турк»дагк ана шххусусият муаллифни мемуарнннг бош дадрамо ни харажасига кУтаради.
' Абулгози узига замондош булган тарихий шахслар фаолиятларини, тарихий вокеалар, давм-хариндошлари саргузаштларини даламга олар экан, биз хамиша унинг Уз шахсиви вокеалар одимининг марказита дуйиб тасвирлаганини кУриб турамиз, Муаллиф уз . ёшлик даврларидаги тарихий вокеалар баёнини берар экан, китобуонлар мемуарнинг бош дадрамони булган Абулрозининг Уз даври вокеаларинн чудур тушунишга интилганнни, унинг далбида туген уриб турган ташвишлар шахсий добидни ёриб чидиб, ижтимоий модияткасб этгани, эл-юрт тинчлиги, фаровонлик сари талпинганини курадилар. Абулгозининг ёшликдаги орзуси—содда тушунчасига кура «Агар элххалк йирилишиб ултира билур булса ва ё бир нш бошхармод дУлидан келур булса анинг учун бир мардга от дуйиб, эвнинг туринда Ултуртиб, барча халк инон-ихтиёрин анинг Нулина бармоги» (463бет) лозим. Ещ Абулгозининг бурудий кечинмалари, албатта, Уз даври учун мудим ахамиятга эга эди. Мард, адолатли дукмдор дадидаги орзхфадат Абулгозинигина эмас, балки уша даврда узаро урушлар туфайли хонавайрон булган, диллари донхзардобга тулган фухаронинг хам орзуси эди. Абулгозининг орзуси билан халк орзусининг монандлиги «Шажараи турк»ин Удиган китобуонларда бош дадрамонга нисбатан медр уйготади:
«Асфандиёрхонни сул ва фаднрни унг килиб эрднлар, улур уруш бУлди. Фадир уч от йидилруйча уруштум. Барча халкдин сунг кетдим. 1хатимда олти киши булди, жов дУллаб етди, 1хайтиб уруштук. Ул КИРК ки' ши жов «Утарила от солди. Таки аралаша цолди. кочдим, цатимда бир киши булди. Узга кишиларимизяинг хар цайсиси бир тарафга кетти. Жов цолмай отхулаб гала юруб эрди, бариси уц бирлан огзимга урди, энгаклармииинг сунгаклари пора-пора булди, огзимнинг ичи тУла дон. Харёнинг лаби ва ер.далия эрди. Бирулуг юлгунни Ургулднм. Жовнинг кУзи мени курмай, Узга кишига тушти. Шул вадтда отимнинг оёди сичцаннинг инина кириб андак йикилдим ким, отдин турт-беш дахам йирод бориб туштум. От турди, тади гапгоха


62




цочти, юрий берди. Гхатимдаги киши манга отини бериб, хзи цолди. Еш утлой якка бора эрдим» («Шажарии турк», 168бет).
Бутарихий-бадиий, лавцада феодаллар, фитнасини бистиришда отаси Арабмухаммад ва акаси Асфандиёр«ш билан жангда цатнашган' Абулгозининг холати, цяйфияти ва 1622 йилда Хивада кхтарилган феодаллар исснига царши куращ манзараси ишонарли килиб тасцирланган. Бутасвир шхцахар жонлики, асар цацрамонининг фаолияти, царбий санъати, чихами, иродаси, тадбиркорлиги, фожиаси китобуонларни цис-цаяжонлар гирдобига тортиб кетади. Демак, утмиш цацидаги хотира бадиий буецларнинг г}?зал либосида бадиий асар шаклига киради. Абулгозининг туркманларга царши сув ичида олиб борган жанг хотирасининг берилишига иазар ташлайлик:
«...Ернинг устиндин ёлруз мени отцулай берди. Совутнк эгарнинг цошина солиб сарупойим бирлан сувга тушдум. Чобцанда цизиб келган от сув ичмоц бирлан булди. Дулимда хамчи-да йхц. Юз эмгак бирлан отни сувра солдум. Онамдин туццандин бери от ёлдаганим йук эрди. Елдаб юрий бериб, кейинишга царадим. Олти киши цануз отатурур. Худойи таоло, саклади. Бириси хам тегмади. Буруйки ярадин орзимнинг ичи тула цон ташлайман, яна тхла эрди. Этикни ичина сув киргандин сунг, цар аёцим ун ботмон булди. Барча сарурпойим сув булди. Сувнинг урта ерина етганда, отимнинг ,цулоци билан бурни куруйди, узгаери ботди, Бир ца­ри киши бор эди. Ул айтур эрди, цар цачон жовдин цоцганда сарупой бирлан от ёпдасангиз, бир оёцингизни цуюшцандин хткариб, отнинг цуйруцина цуюнг. Бир оёцингизни узангида цуюяг! Узунгиз тик туринг. Бир цулингиз бирлан эгарнинг кин цошина босинг! Бир г$лингиз бирлан отнинг жиловини кутариб тортиб тутунг! Мундоц цилмасангиз от совутли, саруполи кишини олиб чицабилмас теб. От ботиб бора тур ганда шул кишининг схзи ёдимга кела цолди. Шундоц цилдим, От­нинг то тхшигача сувдин юкори чицди... Икки кунда Катга келдим. Навкарларимиздин ун киши мендан илгари келиб, мени хлди теб турганлар экандур» («Шажараи турк», 169бет).
Бутасвирда Абулгозининг мардлиги, тадбиркорли­ги, цар цандай цийин вазиятда хам хзини йукотиб цхй-


63




маслиги, Уз ота-боболарининг жанговар таълимига амал килиши, мадсад сари чихам билан интилиши жуда яхши очиб берилган. Бош дадрамоннинг ушбуУриндаги жанговар фаолдяти ёшлик вайтларидаги мардлик курсатиш ва «адолат урнатиш» дадидаги орзуларига мос тушганлигини курит мумкин. Хуз отаси ва OFa-ириларининг узларини тутиши, салтанатни бош да риши, хулд-атвори, мадсад ва интилишларини диддат марказида тутади. Усиб-улгаяётган навдирон йигит доимо уларга илгор фикрлар нудтаи назаридан ёндашади ва бахо беради. Китобуонлар асарнинг бош дадрамони сафида туриб «уз бошина ва барча юрт бошина ортидлар, келтурран Арабмухаммаднинг иродасизлигини, давм-хариндош, ота ва фарзандлар уртасидаги тожтахт талашиб, конли дирринлар бунедга келтиргац шахсларга нисбатан, хон бУла туриб, кескин чоралар куролмаганини, мамлакатнинг вайрон, хонликнинг парча ла ниб кетиш ига йул дуйиб берганлигини даттид доралайдилар, асарнинг бош дадрамони — Абулгозига мудаббат билан харайдилар. Чунки Абулгози ёш булишига харамай, мамлакатни парчалаб юбораётган, злхюртга нотинчлик келтираётган, халк бошига кулфат ва бахтсизлик уругини сочаётган акалари хабаш ва Элбарс султонларни доралайди. Уларни «Давлат шаробин (ичиб) мает булран нодонлар»,—деб атайдн. Курбон хожи («Арабмухаммадхоннинг ондин улур беги йУд эрди»)нинг тож-тахт даъвосида исён кутарган Хабаш ва Элбарс султонлар тарафида туриб, зимдан ницобланиб иш кураётганлигини сезиб колиб, отасининг анховлигидан нихоятда аччихланади. бурбон ?;ожининг нидобли хатти-харакатларини фош хилиб ташлашга цаича уринмасин, отаси уни ёш бола фахмлаб, унинг сУзлари ва далилларига эътибор бермайди. бурбон хОжининг ёлвон, вахимали сузларидан «хули-оёхи сует бУлиб, тили тутулиб», «отни эгарла, туяни юкла»,— деб саросимага тушиб, Ххбаш ва Элбарслардан цочишинн кУриб, гаши келади, хабаш ва Элбарсларнинг талончилиги, «уттиз йилдан бери йигилган хазинани олуб, итра-цушра сочиб юборрани» Абулгозини турёнга келтиради. Шундан суиг, ёш булишига харамай, отасининг олдига кескин шартлар цУяди. Бирод хон Абулгозининг таклифини рад килади. Натижада, Абулгози айтганидек, юрт бошига хам, Арабмухаммад бошига хам


64




«ёмон ишлар» тушади, «нушаймон цилурсиз, сунгра фойдаси булмас»,— дегани тхрри булиб чицади. «Шажараи турк»ни уциган хар бир китобуон ёш Абулрозининг вокеалар йуналишига цараб, келажакни олдиндан вайцай олиш хобилиятига тан беради. Натнжада бош хахрамоннинг хардларига шерик булади, хбилан биргаликда зулм ва адолатсизликлар, хийла ва фирибгарликнинг тантана цилаётганлигидан хайгуга тушади. Худди ана шхуринларда мемуарнинг гоявийбадиий циммати, фазилати равшанрох намоён булади.
Отасидан кунгли колган Абулгозихоннинг сусткашлиги, «юрт эгасиз булиб холран»идан аз!ият чекиб, кар­та орасн Асфандиёрхон хузурига «отланиб ярим кечада» сухбатлашгани, Ja чора-тадбирларини маъхуллатгани боради. Бироц, Асфандиёрхон «андох этма, Абулгози, отам муносиб кхрмаган ишни мен харгиз килрил теб айтмам!» дейди, шхбоисдан Ххбаю ва Элбарсларнинг исёни авж олишига имконият яратилади. Абулгози хар кднча уринмасин, мамлакатни хароб р;илувчи, охамларнн цонга ботирувчи урушларнинг олдини ололмайди. Чунки унинг цхлида хвактларда хокимият йхц эди ва унинг уацдоний сузларига на бош хукмдор булган отаси Арабму.\аммад ва на акалари ахамият берар эди. Абулгози йигирма ешга киргандан сунггина, унга Jina вактлардаги салтанат такснмотига Kjpa Урганч хокимлигини берадилар. Гарчи ёш зукмдор узига биркитилган худудда хоким будса-да, бош хукмдорга тобе эди. Бухукмдорлик хам узохка чхзилмайди. Ота ва болалар, ака ва укалар уртасидаги тожтахт талашлари Арабмухаммад хлими билангина эмас, балки исенчилар — Ххабаш ва Элбарсларнинг хам цатл этилиши билан тугалланади, Тахтга меросххр сифатида эга булган Асфандиёрхон замонида зхам уруглар уртасидаги хонли курашлар тухтамайди. Аксинча Ас­фандиёрхон туркман уругларига таяниб, Ja зхукмронлнгини мустахкамлаш ниятида узбек уругларини циррннга мубтало р;илади:
«Шариф Мухаммадни Урганчга юборди. Хдр еРДа уйгур найман булса хлтургил, теб. Мени олиб цолиб, якка узининг кхатиада бир неча кишини таъйин килиб кхз боги билан саклади,— деб ёзади Абулгози,— Урганчнинг Узбеки хлтуруб кенгаш 1хилиб турурлар. Абулгози султонни нечук этсак )<улимизга олурмиз теб. Ахир


5-15


65




тунга карор берибтирлар. Зур бирлан муяссар булмас, бир тадбир хилали, шояд тацдирга мувофих тушгай теб. Шариф Мухаммад бирлан кушулиб борган туркманнинг яхши кншиларини чорлаб айтйбтилар: ■ «Барча узбек юрт ташлаб Бухорога кхчдук. Агар .бизни j <. Асфандиёрхон кетмасин теса, Абулгози султон бирлан 1 Мухаммад хусайнбекни юборсун, Султон. акасининг миннатини олиб ва бек барча туркманнинг миннатини олиб, ёмонлих йух теб, онт ичса турали, йух эрса, кетдук теб, кучубтилар.
Элнинг олди тхрт Kj/цуб, сунгги икки кучканднн сунг туркманлар инониб бир яхши кишисини Асфандиёрхбнга чоптурубти. Пешин намозини удуб, ултуруб эрдим, Урганчдин Тангриберди келди тедилар. Ул келган туркманнинг оти Тангриберди эрди. Анинг цхрхоцлики менинг етмаган ажалимга сабаб булди. Хонни ва туркманни г$рхитти. Шул замон Абулгози бирлан Мухаммад ХУсаЙнбек борсун теб хукм гхилди. Отланиб юр ай борди к. Таки Урганчга келдук. Ул вактда Урганчнинг 1$алъасини чул булган сабабидин Амхсувининг цибла тарафидаки лабинда Тук цалъаси рхбархйинда цалъа солиб анда хлтуруб эрдук. !халъада узбекдии Кеч киши йук* Мен бориб эвимга туШдим. Шариф Му­хаммад менинг ка™мга келди. Мухаммад Хусайнбек бир сартнинг эвинда тушди. Шариф Мухаммад бирлан бирга борган туркманлар, бек бирлан борган турклар 70—80 киши бек хатинда булди.
Узбекнинг барчаси сувнинг нари юзинда анча ишга ярар кишилардин 30 киши .мени кургали келди. Бкайта турган сузларимизнннг барчаси бир куннинг ичинда булган вокеа турур» («Шажараи турк», 171-бет).
Абулгозининг ноилож колгани, узбек ва уйгур уругларининг циргиига дучор килиниши калбларимизни изтиробга солади. Асфандиёрхонга нисбатан нафратимизни, Абулгозига нисбатан мехримизни оширади. Уз­бек ва уйгурнинг тадбиркорлик бнлан иш ку'ришлари Абулгозининг Асфандиёрхон тузогидан дутилиши дилларимизга таскин беради. Айни чогда асардаги Абулгозининг саргарконликлари хцувчи кдлбини узлуксиз ■ тугёнга келтириб туради. Ана шххусусият асарнинг таъсирчанлигини оширади, Мемуарнинг «Абулгозихоннинг йигирма бир ёшинднн то йигирма уч ёшиндин уткани» цисмнда хша даврдаги тарихий вокеаларнинг


66




реал тасвири берилади. Бош дадрамоннинг саргузаштлари Уша давр тарихий вокеалари фонида янада ёрдинрод куринади. Год дули баланд келган, год марлубиятга учраган бош дадрамоннинг саргузаштлари унииг уз она халки.таддирнга шерик эканини курсатиб туради:
—«Туркистонда Эшимхон датинда уч ой турдим, ул вадтда дозоднинг хони Турсунхон эрди, Тошкентдин ул Туркистонга келди. Эшимхон кура борди. Мени эшикда дуйди. Узи бориб Турсунга кхринуш килиб дайтиб келиб, менинг дхлумдин тутуб олиб бориб, куруйуш килдируб айтди; «БуЕдгорхрн угли Абулгози турур. Хеч дачон бизга келиб бужамоатдин киши дунод булрони йуд эрди. Биздан борран куп турур. Бусизнинг хизматингизда болтани яхши»,— теди.
Турсунхон, яхц1и айтасен, андад булсин теб, мени узи бирлан бирга Тошкент олиб кетди. Тошкентда Тур­сунхон датинда икки йил турдум. Эшимхон Турсунхонни хлтурди, датаганни дирди. Эшимхонга айтдим, сиз икки хондин фойда етгаймукан теб келиб эрдум. Сизнинг ишннгиз мундад булди. Эмди рухсат булса Имомдулихон датига кетайин 'теднм. «Яхши айтасен, андад дил»,— теди.
Келиб Имомдулихонни кхрдум. Менинг Бухорога келганимни эшитиб туркман киши юборди. Абулгози султон келсин, ёт юртда юрмасун теб.
Турсунхон Имомдулихоннинг душмани эрди. Ул улгандин сунг Имомдулихоннинг катина юрмакка юзум булмади ва тади Имомдулихон икки каррат Турсун­хон датига юруб келганимни киноя бирлан издор дилди. Узбек халкина айтдим, мен буюртда тура билмайман... Сизлар не айтасизлар тедим эрса, вадти андад булуб турур. Туркман ичина бор! ХаР дачон булса, сенинг кунглунг биздин узга булур теган гумонимиз йхдти» («Шажараи турк», 174-бет).
Абулгози катта а каем Асфандиёрхон бил ан хам салтанатни бошхаришда келиша олмайди. Чунки Асфан­диёрхон туркман урурларига таяниб иш куради, мамлакатда талончилик, узаро диррин авж олади, ога-инилар орасида зиддият кучаяди. Узидан кхра адллирод, адолатлирод булган Абулгозига ишончеизлик билан дарайди, унииг тахтни эгаллаб д$'йишидан хавфеирайди, Абулгози устидан ирво юритиб, тудмат билан айблаб.


67




Ирокка сургун килади. Асарда бутарихий вокеалар хотирот тарзида ихчам ва таъсирли килиб, чизиб берилган. Абулгозинннг сургуни ун йил давом этади. Ун бир йил деганда сургуидан дочиб, то хонликни кулга киритгунча жуда куп сарсон-саргарконликни бошидак кечиради. Бувокеалар тафсилоти асарнинг «Абулгозининг Ироддин дочиб, то хон булгунча водеотларининг знкри» номли бобида берилади; Сургуидан дочган «Абулгози—Абулхон тогина борнб иккн йил така халдининг ичинда» туради, «халмоднинг подшоди яхши кишихарни юбориб» Абулгозини уз харгодида чадиртнради ва бир йил садлаб, Урганчда хлтуррон уз халди.миз ичина юборади. Абулгозига Асфандиёрхон улимндан сунггина шодлик муяссар булади: «... Элимизга келдим. Олти ойдин сунг йилди йилининг аввалинда Асфандиёрхон в а фот то иди.
Асфандиёрхон хлгандин бир йил сунг Амхсувининг теигизга дуйган еринда (ул ерни Орол дерлар), тарих дижрий минг тади эллик туртда (1054), дхй йилининг аввалинда фадирни хон кутардмлар» («Шажараи турю», 179бет).

Download 64.07 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling