Ii sosiy qism

.Kasbiy tashviqot va targ’ibot tizimi.

.Kasbiy maslahat tizimi.

.Kasb tanlash tizimi.

.Kasbiy moslashuv tizimi.


Sanab o’tilgan fenomenlar yangi usulning mavjudligini tavsiflamaydi, balki,
shaxs ilgarigidek yashash imkoniyati yo’q bo’lgan vaziyatda qolganda o’zining
beqaror “Men” tizimini buzilishlardan saqlab qola olmasligini anglatadi. Bu
vaziyat ba’zida “o’zini safarbar etish” holati deb nomlanadi. Biroq bu holatni
o’zining namoyon bo’lishiga ko’ra o’zini o’zi safarbar etish deb nomlab
bo’lmaydi: tabiatdan, boshqalardan alohida tarzda anglanmagan voqelikni
yo’qotish mumkin emas. Shunchaki, birinchi usulda turmush tarzining hayot-
avtomatdan ajratilmaganligi hech qachon axloqiy beqarorlikni keltirib
chiqarmaydi.
Munosabat murakkab ko’rinishga ega bo’lib, unda shaxs xususiyatlari asosiy
o’rin egallaydi. Shaxs - ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining, asosiy
sababi, uning doimo insonlar davrasida hamda ular bilan o’zaro ta’sir doirasida
bo’lishini anglatadi. Bu shaxsning eng etakchi va nufuzli faoliyatlaridan biri
muloqot ekanligiga ishora qiladi. Har bir inson o’zgalarini tinglashga, o’z fikrini
birovlarga etkazishga, ya’ni fikr bildirishi, ya’ni ba’zan yozma tarzda bayon
etishga tug’ma qobiliyatliday o’zini tasavvur qiladi. Lekin ana shu birovlarni
tushunish va o’z fikrlarimiz, o’ylarimizni birovlarga etkaza olish qobiliyati aslida
bizning insoniy munosabatlar tizimida ekanligimizni, har birimiz o’zimizga
o’xshash inson jamiyatisiz mavjud bo’la olmasligimizni bildiradi.
Insoniy munosabatlar shunday o’zaro ta’sir jarayonlariki, unda shaxslaro
munosabatlar shakllanadi va namoyon bo’ladi. Bunday jarayon dastlab odamlar
o’rtasida ro’y beradigan fikrlar, his-kechinmalar, tashvishu-quvonchlar
almashinuvini nazarda tutadi. Odamlar muloqotida bo’lishgani sari, ular o’rtasidagi
munosabatlar tajribasi ortgan sari ular o’rtasida umumiylik, o’xshashlik va
uyg’unlik kabi sifatlar paydo bo’ladiki, ular bir-birlarini bir qarashda tushunadigan
yoki “yarimta jumladan” ham fikr ayon bo’ladigan bo’lib qoladi, ayrim hollarda
esa ana shunday muloqotning tig’izligi teskari reaktsiyalarni - bir-biridan
charchash, gapiradigan gapning qolmasligi kabi vaziyatni keltirib chiqaradi
Shaxslararo munosabatlarni o’rganish psixologiya fanida eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Chunki inson shaxsining eng nufuzli va etakchi
faoliyatlaridan biri bo’lgan muloqot va u orqali o’zaro munosabatlar odamlar
orasida umumiylik, o’xshashlik, uyg’unlik kabi sifatlar paydo bo’lishiga olib
keladi. Ayniqsa, oila muhitida shaxslararo munosabatlarning, chunonchi, ota-ona
va farzand orasidagi munosabatlarning o’ziga xos tomonlari shaxsning hayoti,
faoliyatining samarasi va mazmuniga bevosita ta’sir etadi. Shunday ekan, insonlar
orasida amalga oshadigan shaxslararo munosabatlar va uning shaxs xususiyatlariga
ta’sirini o’rganish hozirgi kunda psixologiya fanida muhim va dolzarb
muammolardan hisoblanadi.
Kasbiy tanlovning psixologik tomonini asosiy vazifalari quyidagilar:
J Qobiliyatlar va kasbiy muhim bilim, ko’nikma va malakalarning
diagnostikasini o’tkazish;
J Olingan ma’lumotlarni kasbiy talablar bilan muvofiqligi;
Ushbu shaxsning mazkur kasbda faoliyat yuritishi muvaffaqiyatli va
muvaffaqiyatsiz kechishini oldindan prognoz qilib xulosa berishi mumkin. Kasbiy
tanlov jarayonida kasbiy yaroqlilik xam aniqlanadi. Kasbiy yaroqlilik u yoki bu
mehnat faoliyatiga yaroqlilik bilan belgilanadi. Kasbiy yaroqlilik bu mehnat
faoliyatini samarali tashkil qilish uchun zurur bilim, ko’nikma, malakalar hamda
psixologik va psixofiziologik xususiyatlarini majmuidir. U yosh, malaka, kasbiy
qobiliyatlar, motivasiyaga bog’liq. Kasbiy moslashuv shaxsning kasbiy faoliyatini
o’rganishda muhim o’ringa ega. Kasbiy moslashuv bu shaxsning asta-sekinlik
bilan kasbga kirib borishi va malakali mutaxassisga aylanishidir. Kasbiy
moslashuv ta’lim bosqichidayoq elementar faoliyatga va bevosita ish joyida
amalga oshuvchi jarayon tayyorlov bosqichiga asoslangan holda o’zida
mujassamlashtiradi. Kasbiy moslashuv jarayoni murakkab va shaxsning butun
hayotini qamrab oladi va bu vaqtda nafaqat kasbiy tajriba, balki mutaxassis
shaxsining o’zi ham shakllanadi. Kasbiy yaroqlilik tizimining to’rtinchi darajasi
attestasiya hisoblanadi. Attestasiya bu shaxsning kasbiy tavsifnomasini muayyan
malaka kategoriyasiga muvofiqligini baholash tizimi hisoblanadi. Attestasiya
bahosi asosan nomzoding bilim, ko’nikma va malakalari hisobga
olinadi.Ko’rsatilgan baholash va kasbiy yaroqlilik tizimi shaxsning obektiv va
subektiv imkoniyatlarini hisobga olish va mehnat faoliyati uchun qulay muhitni
yaratishni hisobga olishdan iborat.


Psixologik tanlovning quyidagi tomonlari mavjud:
✔ Aynan psixologik tizim haqida qimmatli ma’lumotlarni olish va
diagnostik jihatdan qayta ishlash.
✔ Ushbu kasbiy faoliyat turiga nisbatan qobiliyatlarni shakllanishini
prognozlash.
✔ Prognozni aniqlashtirish va tekshirish.
Psixologik mazmunga ko’ra, kasbiy tanlovning 3 ta jihati ajratib ko’rsatiladi.
Birinchi jihat - muayyan kasbni tanlash uchun zarur motivasiyani aniqlash
va shakllantirish. Bunda shaxsiy qiziqishlar tanlagan kasbning ijtimoiy mavqe,
uning iqtisodiy manfaatdorligi va nihoyat kasbning shaxs bilimlari bilan
muvofiqligi kasb tanlashga ta’sir qiladi. Motivasiya mehnat va kasbiy ta’limningo’zida muhim ahamiyat kasb etadi, shu bois kasb tanlash vaqtida ularni o’z vaqtida
aniqlash va korreksiyalash muhim sanaladi. Motivasiya aynan shu kasbda faoliyat
yuritishda shaxsiy qiziqishlarni ta’minlaydi. Bu esa o’z navbatida ushbu
faoliyatdagi dastlabki ijobiy ustanovkalarni belgilab beradi.
Ikkinchi jihat kasb tanlashning psixofiziologik omillarni talab qilmaydi, lekin
shu bilan bir qatorda u yoki bu mutaxassislik bo’yicha faoliyat yuritayotgan
shaxsga turli darajadagi kuch va vaqt talab etiladi.
Kasbiy tanlovning uchinchi jihati - shaxsning stressga barqarorligini
tekshirishdir. Umuman xavfsiz kasbning o’zi yo’q. Har qanday kasbda tezkor va
nostandart reaksiyalarni talab etuvchi alohida sharoitlar yuzaga kelishi mumkin.
Ta’lim dasturlarida ko’pincha favqulodda vaziyatlardan chiqish ko’nikmalarini
shakllantirishga ahamiyat berilmaydi. Bunda nerv tizimi temperament, shaxsdan
alohida xususiyatlarni talab qiladi. Xatarli va favquloddagi vaziyatlarda shaxsning
chidamliligni kasbiy tanlov bosqichida aniqlash muassasa, tashkilot va ish
joylarida kadrlar taqsimoti jarayonini samarali olib borishni ta’minlaydi.
B.F.Lomovning fikricha, kasbiy tanlov jarayoni nomzodning obektiv
tavsifnomasini yetarli darajada ta’minlab beruvchi qator uzviy bosqichlarni qamrab
oladi.
Birinchi bosqichda ish joyi yoki faoliyatning fiziologigienik va psixologik
xususiyatlari baholanadi. Bu to’g’ridan to’g’ri ushbu faoliyatni o’rganish yoki
ishlab chiqilgan me’yoriy talablar va ish yurituvchi hujjatlar, ko’rsatma, texnologik
xarita, o’quv dasturlari, ma’lumotnomalami qo’llash orqali amalga oshiriladi. Bu
bosqichda muayyan ish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan noqulay
vaziyatlarni aniqlash muhim hisoblanadi
Faoliyatni o’rganish asosida ushbu mutaxassislik bo’yicha nomzodga
qo’yiladigan talablar tizimi ishlab chiqildi:
-tibbiy talablar (sog’liq holati, umumiy tibbiy ko’rsatkichlar);
-talimiy talablar (umumiy va maxsus tayyorgarlik darajasi);
-xarakterologik talablar (xarakter va shaxs xususiyatlari, motivasiya);
-psixologik va psixofiziologik talablar (xotira, diqqat, tafakkur, reaksiya
tezligi, emotsional barqarorlik, markaziy nerv tizimining xususiyatlari va
boshqalar)
Ikkinchi bosqich shaxsning kasbiy muhim sifatlarini baholash uchun
izlanuvchanlik dasturini tanlash va qayta ishlash. Hujjatlar tahlili tavsiyalar,
tavsiyanomalar, suhbat usullari qo’llaniladi. Tanlangan metodikalar qator
talablarga, jumladan, ma’lumotlilik va ishonchlilik talabiga javob berish lozim.
Uchinchi bosqichda tanlangan testlarni tekshirish va nazorat qilish bosqichi.
Asosiy maqsad tanlangan metodikalar qanchalik faoliyat natijasini prognoz qila
olishini aniqlashdir.
To‘rtinchi bosqichda kasbiy tanlovni o’tkazish jarayonidir. Kasbiy tanlovni
o’tkazishning muhim sharti standartlik hisoblanadi. Tadqiqot sharoiti ya’ni test,
ko’rsatmalar, blankalar, natijalarni qayta ishlash barcha nomzodlar uchun bir xil
bo’lishi lozim. Testdan foydalanish tajribasining ko’rsatishicha, ko’rsatmalarning
ozgina bo’lsa ham o’zgarishi tadqiqot natijalariga ham o’z ta’sirini o’tkazadi.
Nomzodning o’zi tadqiqot natijalariga motivasiyalashganligi ham muhim. Shu boisdan, tadqiqot o’tkaziladigan muhit do’stona, samimiy bo’lishi kerak. Natijalar
tahlili standart bo’lishi lozim. Natijada barcha nomzodlarning natijalari muayyan
guruxga birlashadi.
Ko’pincha kasb tanlashda quyidagi tasnif qo’llaniladi:
-mutlaqo yaroqli;
-shartli ravishda yaroqli;
- yaroqsiz.
Shaxsga kasb, kasbiy soha, mutaxassislik tanlanadi, bu ko’proq uning
individual psixologik xususiyatiga mos keladi, buning natijasida u o’zining to’liq
imkoniyatini mehnat faoliyatiga tadbiq etadi. Kasbiy o’quv muassasalarda kasbiy
tanlov va kasbiy saralash mehnat ekspertizaning alohida shakli sifatida namoyon
bo’ladi.
Shuni nazarda tutish kerakki, espertizaning birinchi va ikkinchi shaklini sifatli
o’tkazish uchun asosiy vazifalar belgilangan:

•