Ijtimoiy antropologiya

 
Munozara uchun savollar. 
1. G’arblashtirish deganda nimani tushunasiz? 
2. Majburiy assimilyatsiya nima? 
Adabiyotlar. 
1. 
1. 
Belik A.A. Kulturnaya(sotsialnaya)antropologiya. – M., 2009. 
2. 
Madaniy va ma’rifiy ishlar. Lug’at. T., 1996.
3. 
Ionin L.G. Sotsiologiya kulturo’. M., Logos, 1996 
4. 
Rudnev V.P. Slovar kulturo’ XX veka. – M.,1997
5. 
Arapov A. Istoriya i kultura G’G’ Obhestvennoe mnenie. Prava 
cheloveka. 1998. №4. 
6. 
Girtts K. Interpretatsiya kultur. – M.:2004. 
Elektron resurslar. 
http:G’G’www.isea.ruG’russianG’structureG’acadG’philG’kursG’phil04.htm  
http:G’G’scvr.sarnode.ruG’eduG’distG’socio_workG’market.html  
http:G’G’www.cep.tomsk.ruG’sir1.html  
 
14-mavzu: O‘zlikni anglash va milliy munosabatlar. (2 soat) 
Reja: 
1. 
O‘zlikni anglash jarayonlari.
2. 
Fenomenologiya nazariyalari (E.Kassirer, M.Sheller, X.Plesner, 
X.Ortega-i-Gasset, E.Fink).
3. 
Milliy mentalitet va stereotiplar. Sotsial xarakter (E.Fromm, 
D.Rismen, K.Yung), mentalitet tasnifi (B.Katl).
4. 
O‘zbekchilik. Sotsial identiklik. O‘zlikni anglashning 
sotsiologik talqini. 
 
Etnologiya, nomidan ham ko’rinib turganiday, bu "xalqlar" to’g’risidagi 
fan. Xalqlar yoki etnik guruhlar bir-birlaridan irqiy belgilar, til va madaniyat 
bo’yicha farqlanadilar va xuddi shular bo’yicha umumiylikka ham egadirlar. 
Etnolog xalqlarni mana shu umumiylik va tafovutlar asosida tasnif qiladilar, 
ya’ni u irqiy, lingvistik va madaniy tasniflar bilan ish yuritadi. Bundan tashqari 
u turli usullar yordamida tarixiy o’tmishda xalqlarning ko’chib yurishlari, o’zaro 
ta’siri va rivojlanishi to’g’risida bilim olishga harakat qiladi. 
Bilimdon etnolog jismoniy antropologiya, lingvistika va ijtimoiy 
antropologiya bo’yicha chuqur bilimlarga ega bo’lishi kerakligi aniq va ravshan. 
Etnologiyaga oid adabiyotlar notanqidiy spekulyativ mulohazalar bilan to’ldirib-

---

toshirib yuboradi. Braxitsefaliya va dolixotsefaliya to’g’risida shaddot fikr 
yuritayotgan, biroq bosh miya chanog’i tuzulishidagi murakkabliklardan 
mutlaqo bexabar bo’lgan muallif bizga inson paydo bo’lgan davrdan boshlab 
yuz bergan migratsiya va rivojlanishlar tavsifini taqdim qiladi. Lingvistikadan 
mutlaqo bexabar bo’lgan boshqa yana bittasi unchalik sifatli bo’lmagan 
lug’atlardan tanlab olingan bir necha so’zlarning o’xshashligi asosida mutlaqo 
turlicha bo’lgan tillarning qardoshligini isbotlamoqchi bo’ladi. Ijtimoiy 
antropologiyadan xabarsiz va shuning oqibatida totemizm va ekzogamiya 
singari ijtimoiy institutlarning mohiyati masalasida mutlaqo nodon bo’lgan 
uchinchisi bizni butun dunyoda bu institutlarni dunyo bo’ylab oltin, brilliant va 
kauri chig’anoqlarini izlab tentirab yurgan misrliklar tomonidan kiritilganiga 
ishontirmoqchi bo’ladi. 
Tarixgacha bo’lgan davr arxeologiyasi aslida tarixdan avvalgi davr 
xalqlarini ularning qoldiqlari, manzilgohlarining qoldiqlari, suyaklari, ular 
tayyorlagan va ishlatgan qurollari bo’yicha o’rganadigan etnologiyaning kichik 
turi (paleoetnologiya)dir. Arxeolog ana shu yo’qolib ketgan xalqlarning tili va 
ijtimoiy institutlari to’g’risida hech qanday qoldiqlarni uchratmasligi sababli 
uning tadqiqotlari uchun lingvistika yoki ijtimoiy antropologiyani bilish shart 
emas. Boshqa tomondan esa, u geologiya va topografikani muayyan darajada 
bilishi lozim. Etnologiya va antropologiyaning uzviy aloqada ish tutishi oliy 
darajada muhimdir. Chunki ular bitta faning ikki turli bo’limlaridir. 
Alohida til yoki tillar guruhini o’rganishdan farqli tarzda umuman tilni 
tizimli o’rganadigan lingvistika AQShda antropologiyaning bir bo’limi 
hisoblanadi. Angliyada bu fan hozircha rasmiy e’tirof etilgani yo’q, bundan 
Londondagi Sharq (va Afrika) tadqiqotlari maktabi istisno. Lingvistika bo’yicha 
ixtismoslashmoqchi bo’lgan talaba uchun jismoniy antropologiya va tarixgacha 
davr arxeologiyasining har bir ma’lumotli odamdan ko’ra ko’proq hajmda bilish 
shart emas. Boshqa tomondan lingvistika etnologiya va ijtimoiy antropologiya 
bilan uzviy bog’langan. Masalan, oliy xalqlarning etnologik muammosi 
faqatgina arxeologik, irqiy va madaniy muammogina bo’lib qolmay, ulardan 
kam bo’lmagan darajadagi lingvistik muammo hamdir. 
Mana nihoyat biz ijtimoiy antropologiyaga ham etib keldik. Bu ijtimoiy 
institutlar: huquq, din, siyosiy va iqtisodiy tashkilot va h.k. to’g’risidagi umumiy 
nazariy fan. Ijtimoiy antropolog o’zining o’rganish sohasida jismoniy 
antropologiya ma’lumotlaridan foydalanmaydi. Agar qachonlardir irqiy (ya’ni 
bioloshk irsiy) sifatlar ijtimoiy institutlar va ularning rivojiga ta’sir o’tkazishi 
isbotlansa, unda mana shu faktni ham u tegishli tarzda hisobga olishi kerak 
bo’ladi. 
Tarixgacha davr arxeologiyasi ijtimoiy antropologiyaga din, huquq, 
qarindoshlik yoki iqtisodiy tizimlarni qiyosiy o’rganish bo’limlari singari 
ma’lumotlarni bera olmaydi. U shuningdek, texnologiya, u ijtimoiy 
antropologiyaga kiritiladigan tarzda, ya’ni texnik ko’nikmalar tizimi va yaxlit 
ijtimoiy tizimning boshqa bo’laklari o’rtasidagi aloqadorlikni aniqlash 
ma’nosida biror bir sezilarli yordam ko’rsata olmaydi. Ijtimoiy antropolog 
tarixgacha davr arxeologiyasining umumiy xulosalari bilan tanish bo’lishi 

---

kerakligi aniq va ravshan, biroq arxeologik tadqiqotning metodlari va tafsilotlari 
uning uchun alohida foyda keltira olmaydi.Ko’pincha ijtimoiy antropologiya va 
etnologiya o’rtasidagi o’zaro munosabatlar o’rtasida chalkashliklar vujudga 
keladi. Ular faqatgina muayyan darajada aynan bir xil faktlar bilan ish 
ko’radilar. Biroq ular bu faktlarga mutlaqo turlicha yondashadilar. Etnologiya 
uchun Amerika hindularining ajdodlari qachon va qanday qilib Amerika 
qit’asiga kelib qolganini va evropaliklar ular bilan dastlabki muloqotga 
kirishganda ko’zga tashlangan ulardagi irqiy, til va madaniyatdagi o’ziga 
xosliklar qanday paydo bo’lgani va rivojlangani haqidagi masala tipik muammo 
hisoblanadi. Ijtimoiy antropologiya uchun, o’z navbatida, "huquqning mohiyati 
nima?" singari muammo tipik hisoblanadi. Etnolog va ijtimoiy antropolog aynan 
bitta Amerika hindulari qabilasini o’rganishlari mumkin, biroq ulardan biri mana 
shu qabilaning qit’adaG’yashayotgan xalqlar umumiy manzarasida tutgan o’rni 
bilan qiziqsa, ikkinchisi bu qabila qanday qilib urf-odatlarning buzilishiga 
qarshilik ko’rsatishi va bundan huquqning umumiy nazariyasi va funktsiyasi 
uchun handay xulosa chiqishini bilishga qiziqadi. 
Etnologiya ham, ijtimoiy antropologiya ham dala tadqiqotlariga ehtiyoj 
sezganlari uchun mehnatni tejash nuqtai nazaridan dala tadqiqotchisi ayni bir 
paytning o’zida ham etnolog uchun, ham ijtimoiy antropolog uchun maxsus 
materiallarni to’plash maqsadga muvofiq bo’lardi. Ba’zi dala tadqiqotlarida 
aynan shunday qilindi ham. Biroq ijtimoiy antropologiya dala tadqiqotidan 
shunchaki tavsifni talab qilmaydi; shuningdek, u nazariy tahlilni ham talab etadi. 
Etnologiya ehtiyojlari nuqtai nazaridan ajoyib tuyuladigan sonsiz-sanoqsiz 
etnografiya risolalari mavjud, biroq ulardan foydalanishni istaydigan ijtimoiy 
antropologiya uchun bu tadqiqotlar juda qoniqarsiz.