Ijtimoiy va siyosiy fanlar instituti

XARAJATLAR VA DAROMADLARNI HISOBGA OLISH

1. Xarajatlar to‘g‘risida tushuncha va ular hisobini tashkil qilishning huquqiy- me’yoriy asoslari. Xarajatlarni guruhlanishi.

“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalarkiritish haqida. 2016 yil 13 aprel. № o‘rq-404.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ish vaxizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom. 54- qarori. –T.: O‘zBAMA,2017y. «Qarzlar bo‘yicha xarajatlar» nomli 24-son BHMS. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uniqo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma»
21-BHMS
Xarajatlarningning guruhlanishi. Xarajatlar hisobi buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib chiqib quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlanadi:


1-jadval

Har qanday hisobotlarning ish bajarishdan maqsadi orasidagi farqlar va xarajatlar yoki chiqimlarbilan bog‘liq foyda olishdir.

Mahsulot birligini tayyorlash ish bajarish va xizmat ko‘rsatish uchun sarflangan xarajatlarni aniqlash bir necha sabablarga ko‘ra asosiy masalalardan biri hisoblanadi:

• 
  ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar raqobatbardosh, adolatli sotuv narxini belgilashda muhim ko‘rsatkich bo‘ladi;
  
• 
  qiymat (tannarx) haqidagi ma’lumotlar bashoratlash va ish- lab chiqarish xarajatlarini boshqarish asosida yotadi;
  
• 
  xarajatlar haqidagi ma’lumotlardan moddiy schyotlar qoldiqlarini aniqlashda foydalaniladi.
  
• 
  Xarajatlarhisobdagi eng noaniq so‘zdir. Tannarx yoki xara- jatlarni umumiy aniqlash odatda quyidagicha ifodalanadi:
  
• 
  xarajatlar resurslardan foydalanish yo‘li bilan aniqlanadi va ularning soni, nomlarini aniqlaydi;
  
• 
  foydalanilgan resurslarning o‘lchami ko‘rinishida bo‘ladi.
  
• 
  Pul o‘lchov birligini ta’minlaydi va turlicha resurslarni jamlaydi.
  
• 
  Tannarx (xarajat)ni aniqlash hamisha aniq maqsad va vazifalarga bog‘liq.
  

Xarajatlar tasnifini turli asoslar bo‘yicha amalga oshirish mimkin. Ayrim xarajatlar ma’lum buyumlar yoki buyumlar par- tiyasiga (turkumiga) tegishli bo‘lishi mumkin. Boshqa xarajat- larni darhol aniq buyumlar yoki ishlar bilan bog‘lash mumkin emas.

Sotish tannarxi — ega bo‘lish yoki sotish uchun mahsulot tayyorlash yoki bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat uchun sarflan- gan xarajatlar miqdori.
Mahsulot tannarxiga(ish, xizmat) ishlab chiqarish jarayoni- da sarflangan hamma harakatlar qo‘shiladi: tabiiy resurslar, xomMoliyaviy hisobotlarni ishlab chiqarish tannarxlarga mansub xarajatlarni anglatadi va «Tovar-moddiy zaxiralar» asosini tash- kil etadi.
Muomalada bo‘lmagan xarajatlarga korxonaga olib kelish lozim bo‘lgan, lekin tovar-moddiy zaxiralari tannarxiga kirmay- digan hamma xarajatlar kiradi. Ularga sotish uchun ilmiy ishlab chiqarishlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar, kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari kiradi.
Agar korxona ishlab chiqarish hajmini oshirsa, ortib bora- yotgan mahsulot sonini ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan resurslar soni ham ortishi kerak. Ishlab chiqarish hajmining ortishi xarajatlarning ham o‘sishiga olib keladi.
O‘zgaruvchan xarajatlar— ishlab chiqarish hajm o‘sishiga proporsional ravishda o‘zgarib boradigan umumiy miqdor safi. O‘zgaruvchan xarajatlarga tipik misol qilib sarflanadigan material va xomashyolarni, elektr energiyasiga talab qilinadigan stanok- larga to‘lanadigan to‘lovlarni (ishlatilgan stanoklar mashina soat- lari soniga to‘g‘ri proporsional ravishda o‘zgaradi), mehnatga davriy haq to‘lash va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.
O‘zgaruvchan xarajatlarni aniqlashda ishlab chiqarish hajmining proporsional ravishda o‘zgartiruvchi yagona o‘lchov birligini topish lozimZ
Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»da belgilab qo‘yilgan. 1-
rasm



2-rasm. Egri va to‘g‘ri xarajatlar tarkibi hamda ularning hisobi.