Ilhomov Z. A. Toshkent-2019

Tadqiqotning axborot-manbaviy asoslarini 
aniqlash va tadqiqot uslublarini tanlash. 
Har qanday tarixiy muammo bilish ob'yekti mazmuniga oid ma'lumotlarni o‟z 
tarkibiga olgan manbalardan foydalanmay turib o‟z yechimini topishi mumkin emas. 
Tarixchi o‟zidan avvalgi tarixchilar tomonidan foydalanilgan manbalarni yangi 
uslublardan foydalangan holda o‟z tadqiqotiga jalb etishi lozim, bunda tadqiqotchi 
ilmiy muammoning maqsadi va mazmunidan kelib chiqqan holda yangi axborotlarni 
va ma'lumotlarni ham ajratib olishi mumkin. Odatda tarixchilar tomonidan yangi-
yangi manbalar ilmiy muomalaga kiritilib, tarix fanining manbashunoslik sohasi 

---

8 
doimiy ravishda boyitib boriladi. Biroq buning uchun tarixchi o‟rganilayotgan davr 
tarixiga oid mavjud tarixiy asarlar va boshqa manbalar haqida to‟liq ma'lumotga ega 
bo‟lishi talab etiladi.
Tadqiqotchi tomonidan manbashunoslik sohasidagi barcha bilim doirasini, 
ya'ni manbalarni qidirish, izlash, tanlab olish, haqiqiyligi va ishonchliligini aniqlash 
kabi bilimlarini tadqiqot jarayoniga jalb etilishi kerak. Tadqiqotchi tarixchilar 
tomonidan manbashunoslik sohasida to‟plangan tajribalardan keng foydalangan holda 
manbashunoslik sohasida yaratilgan adabiyotlar bilan tanishib chiqishi lozim.
Qoyilgan ilmiy muammoni hal etilishida qancha manba zarur bo‟lsa tadqiqot 
uchun shuncha manbani to‟plash va ularning ma'lumotlari bilan tanishib chiqish, aniq 
va konkret ma'lumotlarni sifat-mazmuni jihatdan va miqdori jihatdan ta'minlash 
zarurdir. Bunda manbalarning rasmiy miqdori emas, balki ularning axborotga boyligi 
muhimdir. Ilmiy jihatdan katta ahamiyat kasb etmaydigan faktlar va dalillarni 
tadqiqotga keragidan ortiq jalb etilishi tavsiya etilmaydi. Keragidan ortiq manbalar va 
ulardagi ma'lumotlar keyingi tadqiqotlarda asqotishi mumkin, biroq ayni tadqiqot 
jarayonida ular muammoning hal etilishi hamda maqsadga erishida ortiqchalik qilishi 
mumkin.
Ayni vaqtda manbalar qoyilgan muammoning yechimini hal etish uchun yetarli 
bo‟lishi kerak. Tarixchining ilmiy tadqiqot muammosi yuzasidan qanchalik darajada 
yetarli va atroflicha tasavvurga ega bo‟lishi tarixiy jarayonlarning va jarayonlar 
o‟rtasidagi bog‟liqlikning mohiyatini ko‟rsata bila olishida namoyon bo‟ladi. Tarixchi 
tadqiqot jarayonida bevosita tadqiqot ob'yekti yuzasidan avvalgi olgan bilimlariga 
tayanadi. Manbalardan foydalanish jarayonida agar ulardagi dalillar va tadqiqotning 
manbaviy asoslari yetarli bo‟lmagan holatda tadqiqot vazifalarini tahrir qilishi va 
unga o‟zgartirishlar kiritishi mumkin. Agar manbalar tadqiqotni amalga oshirish 
uchun yetarli bo‟lmagan holda esa tadqiqotni davom ettirish maqsadga muvofiq 
emas.
Zamonaviy postmodernistlarning ta'kidlashicha, manbalar tarixiy voqelik 
haqida to‟la tasavvur hosil qilish imkonini bermaydi, ayni vaqtda ta'kidlab o‟tish ham 
lozimki, manbalarsiz ilmiy tadqiqotni ham amalga oshirib bo‟lmaydi, bu esa doimiy 
ravishda manbalardan foydalanish va ularni ilmiy tadqiqotga jalb etish uslublarini 
takomillashtirib borishni talab etadi.
Tadqiqotning bu bosqichida tadqiqot jarayonida qo‟llaniladigan uslublar 
tizimini shakllantirish va aniqlashtirib olish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytib 
o‟tilganidek, tarixchining manbalardan tashqari bilimi, metodologik zahirasi tadqiqot 
uchun manbalarni tanlashda, ularni saralab olishda, uslublarni tanlashda hal etuvchi 
omil hisoblanadi.
Umumfalsafiy, umumfan va umumtarixiy uslublar asosida tarixchi 
tadqiqotning aniq-muammoviy uslublarini aniqlaydi. Ular ko‟pchilikni tashkil qilib, 

---

9 
maqbullarini tanlab olish tadqiqot mavzusi hamda qoyilgan muammoning 
xususiyatidan kelib chiqib amalga oshiriladi. Ayni vaqtda fanlararo yondashuv 
uslublari qo‟llaniladi, sotsiologiya va boshqa fanlarning tadqiqotni amalga oshirish 
jarayoniga mos keluvchi eng zarur uslublaridan foydalaniladi. Shuni e'tibordan 
chetda qoldirmaslik lozimki, bu jarayonda eng asosiy qo‟llaniladigan uslublar maxsus 
tarixiy uslublar hisoblanadi. Ko‟p hollarda miqdoriy uslublardan ham foydalanish 
talab etiladi, biroq manbalarda va tadqiqot materialarida miqdoriy ma'lumotlar yetarli 
bo‟lmasa, u holda tavsifiy uslublardan foydalanish tavsiya etiladi.
Albatta, bu jarayon tadqiqotning eng asosiy va eng murakkab holati sanalib, 
bunda tarixchi tomonidan tadqiqotni amalga oshirish uchun eng maqbul bo‟lgan va 
samarali uslublarni tanlab olish talab etiladi. Bunda tarixchiga faqatgina uning ilmiy 
tadqiqot ishlarini amalga oshira olish malakasi va tajribasi, shuningdek uning 
bilimdonligi va aql-zakovatigina yordam beradi.