Ilhomov Z. A. Toshkent-2019

 
Nazariyaning 
tarixiy tadqiqotlardagi o‟rni 
Tarixiy voqealarni tushuntirishda tarixiy nazariya hal qiluvchi o‟rin egallaydi. 
Tarixda nazariya tushuncha asosidagi bog‟liklikni, g‟oyalar va qonunlarni hamda 
dalilar (faktlar) ni umumlashtirib, ularni tushuntirib beradi. Nazariyada dalil (fakt) lar 
o‟z holicha mavjud bo‟lmasdan, tushuncha holida mavjud bo‟ladi. Bunda yuzaga 
keltirilgan g‟oya dastlabki umumlashtiruvchi omil sifatida namoyon bo‟ladi.
Nazariyalarning tuzilishi va mukammalligi aksariyat hollarda tadqiqotchi tomonidan 
ishlab chiqilgan modellarning ishlanmasi va ayni vaqtda uning ijodiy barkamolligi 
hamda bilimining yuqori darajada ekinligiga bog‟liq bo‟ladi.
Nazariya tadqiqot vazifalarining qoyilishini aniqlashda, tadqiqot jarayonini 
amalga oshirishga yo‟naltirilgan manbalar va dalillarni tanlashda qo‟llanilib, muhim 
metodologik vazifalarni bajaradi. Nazariyani faqatgina faktlarga tayangan holda va 
unga asoslanib shallantirish mumkin emas. Deduktiv yo‟l bilan nazariyani faktlarga 
bog‟lash mumkin, biroq faktlar yordamida nazariyani tahlil qilishni amalga oshirish 
mumkin emas. Mantiqchilarning qarashicha, nazariya murakkab tizim bo‟lib, uni 
to‟liq isbotlab berish va ayni vaqtda uni to‟liq inkor qilish ham mumkin emas, chunki 
hamma vaqt nazariyani qo‟llab-quvvatlovchi hamda ayni vaqtda uni inkor qiluvchi 
faktlar mavjud bo‟ladi. Har qanday nazariya asosan aniq hodisalarga bog‟liq bo‟lib, 
uni boshqa hodisalarga hamma vaqt ham qo‟llash maqsadga muvofiq emas.
Tarix fani metodologiyasida barcha tarixchilar tomonidan birdek qabul 
qilinadigan va e'tirof etiladigan tarixiy jarayonlarning yagona aksiomatik nazariyasi 
mavjud emas. Tarixchilar kamdan-kam hollarda o‟z nazariyalarini ishlab chiqadilar,
tadqiqot jarayonida ayrim hollarda ular sotsiologiya, antropologiya va boshqalarga 
xos modellarni ham qo‟llaydilar.