Илмий-услубий, маърифий журнал

S H A R Q M A S H ’ A L I
89 
Бохарзий шахси тадқиқотларнинг энг қизиқарли ва баҳсли нуқта бу Бохарзий ва Олтин 
Ўрда хони Беркахонинг муносабатларидир. Бохарзий фаолияти ҳақидаги ҳикояларнинг кул-
минацион нуқтаси бу Олтин Ўрда хони Беркахоннинг Бухорога келиши ва Бохарзий қўлида 
исломни қабул қилишидир. Жамол Қарший Беркахонинг мусулмон бўлганини ва Бухорога 
шайхдан дуо-фотиҳа олиш учун келганини ёзиб қолдирган.
1
Замонаваий эрон тарихчилари 
И.Афшар ва С.Нафисийлар Беркахоннинг мусулмон бўлишида Бохарзийнинг ролини инкор 
қилшади
2
. Жумладан Жузжоний Беркехонни шайхни қўл остида исломни қабул қилган деб 
кўрсатган. Жузжоний фақатгина Беркахонни болалигида Хўжанд уламолари тарафидан Қуръон 
каримдан таҳсил олганини қайд қилган. Ибн Холдун ва Қошақандийлар фикрига кўра Беркахон 
ислом динини қабул қилишида айнан Бохарзийни ўрни бўлганини тасдиқлашган.
3
Заҳабийнинг қайд қилишича, Беркахон Шайх Боҳарзийни зиёрат қилиш учун Саксиндан 
(Волга яқинидаги тарихий шахар) Бухорога келади
4
. Ундан ташқари Бохарзийни намоз 
вақтида мўғуллар тарафидан олиб қочиб кетилгани ва уни Бухоро шаҳри ташқарисидаги 
мўғулларга тегишли бўлган лагерда маълум муддат ушлаб турилган. Хулагунинг вазири ва 
маслаҳатчиси Насриддин Тусийнинг (1201/1274) Бохарзий шахсиятига қарши рубоий ёзга-
ни ҳақида ҳам қарашлар бор
5
. Беркахон мусулмонларни ҳимоя қилиш мақсадида Хула-
гунинг ички сиёсатларига аралашган
6
. Шундан сўнг Олтин Ўрдада Ислом дини жадаллик 
билан ёйилади. Бохарзий ва Беркахон муносабатлари нафақат маҳаллий агиографиялар 
учун муҳим мавзу бўлди. Балки мўғул задогонларининг Бохарзий шахсиятига мойилигини 
ҳам оширди. Бундан ташқари, Бохарзий маълум даражада сиёсатга таъсир кўрсата оладиган 
шахслардан эди. Сайфиддин Бохарзий вазири Қутбиддин Ҳабаш Амидга (в. 658/1260) шеъ-
рий тарзда ёзилган қуйидаги мисраларни юборади. “Сарой минбарга айланиб бораётганда, 
минбарнинг умуман бўлмагани яхши”
7
. Вазирни қаттиқ танқид қилган ва фаолиятига ара-
лашмасликга чақирган
8
. Бохарзий Ҳабаш Амидни Юсуф Саккокий ва Бехаддинларнинг 
ўлимида айблаган
9
. Юқоридаги тадқиқотларни ўрганиш натижасида шуни кўришимиз 
мумкинки Беркахон болалигидан ислом илмидан таҳсил олган. Бироқ айнан Бохарзийнинг 
дуосини олиш учун Саксиндан келган ва бу унинг шайхга бўлган чексиз хурматини кўрса-
тади. Беркехон расман ислом динини давлат дини даражасига кўтарган. Д.Девиз Бохар-
зийни Беркахонни ислом динини қабул қилишидаги ўрнини икки гуруҳга ажратиб ёзган.
1. 
Беркахонни мусулмон бўлишида Бохарзийнинг ўрни; 
2. 
Беркахоннинг болалик чоғларидан ислом муҳитида вояга етгани
10
. 
Лекин Ж.Ричард илмий тадқиқотида Беркехониниг ислом динини қабул қилишида 
Бохарзийнинг ўрни бўлган ёки бўлмаганлигини катта эътибор бермаган. Унинг асосий 
мақсади илмий ишида Беркахонинг болалигидан ислом муҳитида ва отаси Жучининг 
буйруғи билан Қуръон илмидан таҳсил олгани, Бохарзийнинг таъсири мавжуд эмаслигини, 
1
Abuseitova M.X. Istoriya Kazaxstana v persidskix istochnikax. Djamal al-Karshi. Tom 1. Dayk-Press, 2005. –Str. 120 
2
DeWeese.D.The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi. – P.26 
3
Ўша асар. – Б.28 
4
Zehebî, Târihu’lslâm, XLV. – s.191. 
5
D.DeWeese The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi: –P.31 
6
Shpuler B.Zolotaya Orda mongoli v Rossii 1223-1502 gg. –Kazan, 2006. – S. 66. 
7
Bartold V.V. Sochineniya II ch.1. Izdatelstvo Vostochnoy literaturi. Moskva 1963. – Str 62
8
Chexovich O.D. Buxarskie dokumenti XIV veka. T.: Fan, 1965-S.18 
9
Bartold V.V. Sochineniya II ch.1. Izdatelstvo Vostochnoy literaturi. Moskva 1963. – Str 148 
10
D.DeWeese The Kashf al-Huda of Kamal ad-Din Husayn Khorezmi. –P.27 

---