"informatsion texnologiyalar" kafedrasi

5. Axborot tizimlarining turlari. 
 
Funksional alomat tushunchasi 
Fun k s i o n al al o m at tizimga tegishli qism tizim vazifasi, uning asosiy maqsadlari va funksiyalarini 
aniqlaydi. Axborot tizimining strukturasi funksional tizim qismlari to‘plamidan iborat, funksional alomat esa 
axborot tizimlarini tasniflashda foydalaniladi. 
Ishlab chiqarish, tijorat obyektlari bo‘yicha xo‘jalik yuritish amaliyotida funksional alomat quyidagi faoliyat 
turlari bilan bog‘liq: ishlab chiqarish, marketing, moliyaviy, kadrlar. 
Is h l ab chi q ari sh faoliyati bevosita mahsulot ishlab chiqarish, ilmiy-texnika yangiliklarini yaratish va 
ularni ishlab chiqarishga tatbiq etish bilan bog‘liq. 

---

19 
Mapk et i ng faoliyati quyidagilardan iborat: 
• ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar bozorini tahlil etish, savdo-sotiqni tahlil etish; 
• mahsulot realizatsiyasini ta’minlash uchun reklama kampaniyasini tashkil etish; 
• moddiy-texnika ta’minotini ratsional (oqilona) tashkil etish. 
Moliyaviy faoliyat firmaning buxgalteriya, statistik va operativ axborotlari asosida resurslarni nazorat 
etish va tahlil qilishni tashkil etish bilan bog‘liq. 
Kadrlarga oid faoliyat firma uchun zarur bo‘lgan mutaxassislarni tanlash, bu boradagi xizmat hujjatlarini 
yuritish bilan bog‘liq. 
Yuqoridagi faoliyatlar mos ravishda axborot tizimlarini umumiy holda quyidagi turlarga ajratish imkonini 
beradi: 
• ishlab chiqarish tizimlari; 
• marketing tizimlari; 
• moliyaviy va hisobga olish tizimlari; 
• kadrlar tizimi; 
• firma faoliyati va uning xususiyatidan kelib chiqqan holda yordamchi vazifalarni bajarishga 
yo‘naltirilgan boshqa turdagi tizimlar turi. 
Yirik firmalarda asosiy axborot tizimi funksional vazifalarni bajaruvchi bir necha qism-
tizimlaridan iborat bo‘ladi. Masalan, ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yirik 
kompaniyaning axborot tizimi quyidagi qism-tizimlardan tashkil topadi: zahiralarni boshqarish, ishlab 
chiqarish jarayonlarini boshqarish, mahsulot realizatsiyasini boshqarish, alohida bo‘limlar (buxgalteriya, 
rejalashtirish, kadrlar va boshqalar) ishini bosqarish va shu kabilar. 
1-jadval. Axborot tizimlari funksional alomati. 
Axborot tizimining turi u kimlarning manfaatlariga xizmat qilishi va boshqarishning qaysi bo‘giniga tegishliligi 
bilan bog‘liq.
1-rasmda axborot tizimlari funksional alomatlarga ko‘ra va boshqarish
pog‘onasiga taalluqliligi nuqtai-
nazaridan tasniflash variantlaridan biri keltirilgan. 
Rasmdan 
ko‘rinib 
turibdiki, 
boshqarish pog‘onasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ushbu pog‘onaga 
Marketing tizimlari Ishlab chiqarishning 
tizimlari 
Moliya va hisob-
kitob tizimlari 
Kadrlar tizimlari 
(inson resurslari) 
Boshqa tizimlar, masalan,
rahbarlikning axborot 
tizimlari 
Bozorni o‘rganish va 
savdoni 
bashorat 
qilish. 
Ish hajmini reja-
lashtirish va kalendar 
rejalarni ishlab chiqish. 
Buyurtmalar 
portfelini 
boshqarish. 
Mehnat resurslari 
va ularga bo‘lgan 
ehtiyoj tahlili va 
bashorati. 
Firma faoliyati ustidan
nazorat. 
Savdo-sotiqni 
boshqarish. 
Ishlab chiqarishning 
operativ nazorati va uni 
boshqarish. 
Kredit siyosatini 
boshqarish. 
Xodimlar 
haqidagi yozuvlar 
arxivini yuritish. 
Dolzarb muammolarni 
aniqlash. 
Narxlarni tahlil qilish 
va baholash. 
Uskunalarning ishlashi 
tahlili. 
Moliya rejasini 
tuzish. 
Kadrlar tayyorlash 
tahlili va uni 
rejalashtirish. 
Boshqaruv va strategik 
vaziyatlar tahlili. 
Buyurtmalarni 
hisobga olish. 
Yetkazib 
beruvchilarga 
buyurtmalarni 
shakllantiish. 
Moliyaviy tahlil 
va bashorat. 
Strategik yechimlarni 
ishlab chiqish jarayonini 
ta’minlash. 
Zahiralarni boshqarish. Budjet nazorati. 
Buxgalteriya 
hisobi va maoshni 
hisoblash. 

---

20 
mos mutaxassislarning axborot tizimi asosida ish yuritishlari ko‘lami shunchalik kam bo‘ladi. Biroq, 
boshqaruvchi (menejerlar) tomonidan qaror qabul qilishni qo‘llab-quvvatlashni amalga oshiradigan axborot 
tizimining intellektual imkoniyatlari va murakkablik darajasiga bo‘lgan talablar oshib boradi. Boshqarishning 
ixtiyoriy bo‘g‘ini har bir funksional tizimlardagi turli kesimlardagi va turli sig‘imlarga ega bo‘lgan 
axborotlarga ehtiyoj sezadi.