Ingliz adabiyotshunosligi

Romantizmning o`ziga xos xususiyatlari

Romаntizm (frants. romantisme) — 18-asrning 1-yarmi — 19-asrda Yevropa, shuningdek, Аmerika adabiyoti va sanʼatida paydo boʼlgan hamda jahon boʼylab keng tarqalgan oqim. Romantizm ispancha “romans” soʼzidan olingan boʼlib, bu so`z dastlab lirik va qahramonlik mazmunidagi qoʼshiqni, keyinchalik esa ritsarlar haqidagi katta epik asarlarni anglatgan. “Romantik” sifatdoshi 17-asrda roman tillarida yozilgan avantyura va qahramonlik ruhi bilan sugʼorilgan asarlarga nisbatan qoʼllana boshlagan. Ingliz yozuvchilari va adabiyotshunoslari 18-asrda Oʼrta asrlar va Uygʼonish davrlari adabiyoti haqida bahs borganda shu so`zdan foydalanganlar. Аngliyaga Romantizmning kirib kelishi arafasida (18-a. ning 2-yarmi) sheʼriyatning muhim unsuri hisoblangan barcha gʼayrioddiy, sirli, gʼaroyib va fantastik narsalar (tuygʼular, holatlar, sarguzashtlar) romantik soʼzi orqali ifodalana boshlagan. 18-asr oxirida Germaniyada, 19-asr boshlarida esa Fransiyada, shuningdek, Italiya, Polsha, Rossiya kabi mamlakatlarda Romantizm klassitsizmdan farqlanuvchi adabiy oqimning nomi sifatida isteʼmolga kirgan.
Boshda romantizm so`zi lirik va qahramonlik qo`shig`i — romans ma`nosini anglatgan, keyin esa ritsarlar to`g`risidagi yirik epik dostonlar shu nom bilan ritsarlik romaniari deb atala boshlagan. XVIII asrda Angliyada O`rta asrlar va Uyg`onish romantizm deb nomlanadi hamda she`riyatning asosiy unsuri hisoblanadi. XVIII asr oxiriga kelib bu atama Germaniyada va XIX asr boshlarida Fransiyada o`z davri yangi adabiyotini anglatish uchun qo`llana boshlaydi. Keyinchalik ajoyib fantastik, sirli, sarguzashtga oid barcha narsa ana shu so`z bilan atala boshladi. Bir qator boshqa Yevropa mamlakatlarida romantizm o`zini klassitsizmga qarshi qo`ygan badiiy oqim tusini oladi. Ushbu yo`nalish vakillari o`rta asrlar san`atini ulug`lagan holda yangi davr san`atini ham inkor qilmadilar. Ular Dante, Shekspir, Servantes va Gyotelar timsolida buyuk romantiklarni ko`rardilar. Romantiklar san`atning asosiy xususiyatini insonning ichki olamiga e`tibor berish, ruhiyatidagi tushunish mushkul bo`lgan, ongdan tashqari holatlarga urg`u berishda deb bilardilar. Romantizmning tasvir obyekti ijodkorning orzu-ideallarini namoyish etuvchi xayoliy obrazlardir. Romantizm ma`rifatchilik oqimidan keyin vujudga kelgan adabiy metod bo`lib, o`z atrofidagi voqelik va hayotdan qanoatlanmay, boshqa real voqelikdan yuqoriroq va ideal, pokiza voqelikni orzu qilish, inson va jamiyatni mukammalroq ko`rish istagini o`zida mujassam qiladi.
Romantizmda ideal bilan voqelik oʼrtasidagi ziddiyatni ifodalovchi vositalardan biri kinoya (А. Myusse, G. Geyne va b.). Dastlab kinoya har qanday tarixiy voqelik nisbiydir, degan fikrning eʼtirof etilishini anglatgan bulsa, keyinchalik romantik ideallarning roʼyobga chiqmasligini anglash hissi bilan toʼyingan. Romantiklar badiiy shaklni yangiladilar, tarixiy roman, fantastik qissa, liro-epik doston janrlarini yaratdilar, sahnani isloh qildilar. Romantizm davrida, ayniqsa, she`riyat rivojlandi, she`riy shaklning imkoniyatlari kengaytirildi.
Bu oqimning bosh xislati “idealga moslab hayotni qayta yaratish”dir, yaʼni orzu qilingan voqelikni tasvirlash, uni go`zal va mukammal hayot tarzida ko`rsatish, ana shu hayot qahramonlarining afsonaviy kuch-qudratga egaligini, mo`jizakorligini ideallashtirishdir, - deydi. Belinskiy oʼzining “Poeziyaning xil va turlarga boʼlinishi” asarida.
Insoniylikni ulug`lash, ezgulikni kuylash, muhabbat va sadoqatni yuksak darajada madh etish, unga ishontirish romantizmning eng xarakterli alomatidir. Unda hayotni judayam ko`tarinki ruhda, serjilo bo`yoqlarga boy tarzda, yorqin va nozik ifoda etish xislatga aylanadi va bu xislat kitobxon qalbini larzaga soladi.
Romantik metodning asosiy xususiyatlaridan yana biri har qanday jamiyat (quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializm) ning insoparvarlikka qarshi g`oyasini doimo fosh etish va qoralashdir. Ijodda va hayotda erkinlik, shaxs ozodligi va komilligi uchun kurashdir. Bu xususiyat hamma romantik ijodkorlar faoliyatida pafos darajasiga ko`tarilgan.<sup>14</sup> Romantizm namoyandalari jamiyatdagi rangsiz hollarga qarshi oʼlaroq fantastika, xalq rivoyatlari, tabiat manzaralari, oʼtgan tarixiy kunlar, olis xalqlar va mamlakatlar turmushi, urf-odatlari hamda xulq-atvorlarini tasvir doirasiga tortdilar; katta ishqiy extiroslar va ruhiy hayot tasviriga alohida eʼtibor berdilar. Shu sababdan din, sanʼat va falsafaning Romantizmdagi oʼrni va ahamiyati mislsiz darajada oshdi.
O`rta davlatlar romantiklari (Irving, Kuper, Polding, Melvill) ijodidagi asosiy mavzular - milliy qahramonni izlash, ijtimoiy masalalarga qiziqish, Amerikaning o`tmishi va bugunini taqqoslash. Janubiy yozuvchilar (Kennedi, Simms) ko`pincha Amerika kapitalistik taraqqiyotining illatlarini keskin va adolatli tanqid qiladilar, lekin shu bilan birga ular “janubiy demokratiya” fazilatlari va quldorlik tuzumining afzalliklarini ulug`lash qoliplaridan qutula olmaydilar.
Rivojlanishning barcha bosqichlarida Amerika romantizmi mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayoti bilan chambarchas bog`liqligi bilan ajralib turadi. Aynan shu narsa romantik adabiyotni mazmun va shakl jihatidan Amerikaga aylantiradi. Bundan tashqari, Evropa romantizmidan ba`zi boshqa farqlar ham mavjud. Amerikalik romantiklar mamlakatning burjua rivojlanishidan noroziligini bildiradi va zamonaviy Amerikaning yangi qadriyatlarini qabul qilmaydi. Hind mavzusi ularning ijodida kesishgan mavzuga aylanadi: amerikalik romantiklar hind xalqiga samimiy qiziqish va chuqur hurmat ko`rsatadilar.
Adabiyotdagi romantik yo`nalish fuqarolar urushi tugaganidan keyin darhol realizm bilan almashtirilmadi. Romantik va realistik elementlarning murakkab uyg`unligi eng buyuk amerikalik shoir Uolt Uitmanning asaridir. Romantizmning xronologik doirasidan tashqarida bo`lgan romantik dunyoqarash Dikkinson ijodi bilan singdirilgan. Romantik motivlar 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridagi F.Bret Xart, M.Tven, A.Birs, D.London va boshqa AQSH yozuvchilarining ijodiy uslubiga organik tarzda kirib boradi. Realizmning o`ziga xos qaldirg`ochlari Amerikada asrning o`rtalarida paydo bo`lgan. Ulardan biri - eng hayratlanarlisi - Rebekka Xardingning "Quyma zavodlaridagi hayot" (1861) hikoyasidir. Unda hech qanday bezaksiz va deyarli hujjatli tafsilotlar bilan Amerika Qo`shma Shtatlarining sharqiy mintaqasidagi amerikalik ishchilarning yashash sharoitlari chizilgan.
O`tish davri yozuvchilarning (V.D. Xouells, G. Jeyms va boshqalar) ijodi bilan ajralib turdi, ularning uslubi "yumshoq", "yumshoq realizm" yoki Gouellning o`zi ta`rifiga ko`ra, "tortiq" realizm deb nomlandi. Ularning qarashlarining mohiyati Amerika hayotining Eski Dunyo hayotiga nisbatan eksklyuzivligi va “bardoshli afzalliklari” edi; ularning fikriga ko`ra, Yevropa realizmi va rus (o`sha paytda eng mashhur) asarlarida paydo bo`lgan muammolar amerikaliklar bilan aloqa nuqtalariga ega emas edi. Bu ularning Qo`shma Shtatlardagi tanqidiy realizmni cheklashga urinishlariga sabab bo`ldi. Ammo keyinchalik bu qarashlarning adolatsizligi shunchalik ayon bo`ldiki, ular ulardan voz kechishga majbur bo`ldilar.
Fuqarolar urushidan keyin Amerika Qo`shma Shtatlari adabiyotidagi eng muhim o`rinlardan biri "konventsiyalar va odob-axloq adabiyoti", "nafosat an`analari" va boshqalar deb nomlanuvchi oqimni oldi. Ushbu tendentsiya asosan Bostonda yashagan va u yerda nashr etilgan jurnallar va Garvard universiteti bilan bog`langan yozuvchilarni o`z ichiga oladi. Shuning uchun bu guruhning yozuvchilari ko`pincha "Bostoniyaliklar" deb ataladi. Bunga Louell ("Katta qog`ozlar"), Aldrich, Teylor, Norton va boshqalar kabi yozuvchilar kiradi.
19-asr oxirida keng tarqalgan. tarixiy roman va qissa janrini oldi. D.Kabelning “Old kreol zamonlari” (1879), Smitning “Kartersvillik polkovnik Karter”, Peyjning “Eski Virjiniyada” kabi asarlari bor edi. Ulardan ba`zilari asr boshidagi Amerika janubining hayoti va urf-odatlarini yorqin aks ettirgan "Old Creole Times" kabi badiiy fazilatlardan mahrum emas edi. Bu borada Kabel “mintaqaviy adabiyot” vakillaridan biri sifatida faoliyat yuritadi.
Umuman olganda, tarixiy janrning rivojlanishi o`sha davrdagi Amerika adabiyoti uchun juda salbiy ahamiyatga ega edi. Tarixiy roman zamonamizning dolzarb muammolaridan uzoqlashdi. Bu janrdagi aksariyat kitoblarda o`tmish ideallashtirilgan, millatchilik va irqchilik intilishlari alangalangan, chinakam badiiy tarixiy romanning asosiy sharti bo`lgan o`sha tarixiy haqiqat deyarli yo`q edi.
Klassitsizm estetikasidagi “tabiatga taqlid” tamoyiliga qarshi oʼlaroq romantiklar sanʼatkorning ijodiy faolligini oʼzlarining ustuvor aqidalari deb bildilar. Sanʼatkor, Romantizm estetikasiga koʼra, real olamni o`zgartirish huquqiga ega: u oʼzining goʼzal va haqiqiy, binobarin, real olamini yaratadi; modomiki, sanʼat bu olamdagi eng yuksak qadriyatni tashkil etar va bu olamning mohiyatini ifodalar ekan, demak, u reallikdir. Sanʼat asari, Romantizm estetikasiga koʼra, bamisoli tirik organizm, badiiy shakl esa mazmunning po`stlogʼi yoki gʼilofi emas, balki shu mazmunning ich-ichidan oʼsib chiquvchi va mazmun bilan uzviy ravishda bogʼliq hodisa. Romantiklar estetikadagi mezonlashtirish hollarini, sanʼatning yaxshi maqsadda boʼlsada, muayyan chegara ustunlari bilan oʼralishini inkor etib, sanʼatkorning ijodiy erkinligini ehtiros bilan himoya qildilar. Shunga qaramay, ular oʼzlarining yangi estetik qonun va qoidalarini ham ishlab chiqdilar (Mas, q. Uslub). Romantizm davrida yangi badiiy shakllar maydonga keldi. Tarixiy roman, fantastik qissa, liroepik doston janrlari, sahna sanʼatidagi islohotlar shu davrning ajoyib samaralaridir. Lirika xuddi shu davrda oʼzining ikkinchi bahorini kechirdi. Sheʼriy soʼzning yangi-yangi maʼno qirralari kashf etildi va sheʼriy soʼz his va tuygʼu silsilalarini ifodalash uchun istioraviy vositalar bilan boyidi. Sheʼriyatda musiqiy va tasviriy ibtido oʼzaro uygʼunlashdi; sanʼat, falsafa va dinning omuxta koʼrinishlari paydo boʼlib, sanʼat turlarining oʼzaro yaqinlashish, oddiy hodisalar bilan gʼayrioddiy hodisalarning, komizm bilan tragizmning uygʼunlashish jarayoni avj oldi. Fantastikaga, hajviy mubolagʼalarga, shaklning oshkora shartliligiga moyillik Romantizm namoyandalarining badiiy tasvirdagi oʼziga xosligini belgilovchi omillarga aylandi.
Romantizm adabiy yo`nalish sifatida XVIII asr oxiriga kelib birdaniga bir necha mamlakatlarda paydo bo`la boshladi. Lotin Amerikasida, o`z navbatida, romantizm o`zining tarixiy o`tmishi va har bir mamlakatning tabiatini aks ettirishi bilan ajralib turardi. Milliy mustaqillik g`oyasining yetakchilik kelishi ma`rifatparvarlik an`analaridan yuz o`girmagan AQSHda ham Romantizmning rivoj topishiga imkoniyat yaratdi.
Romantizm, shuningdek, Osiyo mamlakatlari (Hindiston, Xitoy, Yaponiya) da ham o`ziga xos ifodasini topdi. O`rta Osiyo mamlakatlarida Romantizm, Yevropa mamlakatlari adabiyoti va san`atidagi singari, izchil oqim sifatida shakllanmadi. Romantizm shoirlari o`zlarining adabiy asarlarida his-tuyg`ular va his-tuyg`ularni ifodalashni ta`kidladilar, shuning uchun adabiyotning ushbu tarmog`i lirik janr, hikoya janri, drama va teatrga xosdir. Romantizmning adabiy asarlari adabiy janrlarning me`yorlarini buzish, tasavvurni, asl va xayoliyni aqlga ko`ra qadrlash bilan tavsiflanadi; fojiani komediya bilan aralashtirish, yuksak hissiyotlarni ochish, isyonkor ruhni namoyon etish va boshqalar.
Ideal bilan voqelik o`rtasida katta farqning borligi Romantizmda o`zining yorqin ifodasini topdi va bu hol Romantizmga xos 2 yo`nalishning mohiyatini belgilab berdi. Agar ayrim romantiklar ijodida hayotda aql bovar qilmaydigan, sirli kuchlar hukmronlik qiladi, binobarin, taqdirga tan berish kerak, degan fikr ustuvorlik qilgan bo`lsa (U. Vordsvort, S. T. Kolrij, R. Sauti, F. R. Shatobrian, V. A. Jukovskiy), boshqa birlari (J.N. Bayron, P. B. Shelli, A. Mitskevich, M. Yu. Lermontov) ijodida zulm va zo`ravonlik dunyosiga qarshi kurash va undan norozilik kayfiyati yetakchi ahamiyatga ega.¹⁵
Romantiklarning vazifasi turmushni aniq va ravshan tasvirlash emas, balki turmush haqidagi orzu umidlarni tasvirlashdir. Hamda shunday yo`llar orqali o`z ideallarini aks ettirishdir..
Romantizm adabiyoti o`z qahramonini ilgari suradi. Romantik qahramon asosan yuksak va nozik his sohibi, boshqalar bo`ysunuvchi qonunlarga bo`ysunmaydigan mag`rur shaxsdir. Shuning uchun u doim boshqalardan ustun qo`yiladi va ajralib turadi. Bunday qahramon ko`pincha yolg`iz bo`ladi. Shu sababdan yolg`izlik mavzusiga juda ko`p janrlarda, asosan she`riyatida keng o`rin berilgan.
Romantiklarning shaxs ichki dunyosiga bo`lgan qiziqishi lirik va liro-epik janrlarning gullab yashnashiga sabab bo`ldi. Yangi tarixiy sharoitda Yevropada, ma`rifatparvarlar kutgan va ishongan «Aql-idrok» mamlakati ro`yobga chiqmadi. Romantiklar muhitning ziddiyatli ekanligini aniqladilar. Ular adabiyotda tarixiylikni kashf etdilar. Ma`rifatparvarlar esa o`tmish to`g`risida antitarixiy mazmunda («yaxshi-yomon» deb) fikr yuritgan edilar. Klassitsizm tragediyalarining syujetini, asosan, tarixiy voqealar tashkil etsada, ularni tasvirlanayotgan davr xususiyatlari emas, burch va tuyg`u masalasining yechimi qiziqtirgan. Romantiklar o`tmishda nafaqat inson xarakterlarini, balki o`z zamonasi ta`sirida shakllangan xarakterlarni ham ko`ra oldilar. Ma`rifatparvarlar yuksak ma`naviyat, aql-zakovat egalari bo`lgan ko`plab ijobiy obrazlarni yaratgan bo`lsalar, romantik qahramon
ijobiy bo`lishi shart bo`lmay, u muallif idealini o`zida aks ettirishi lozim edi. Romantiklar uchun badiiy reallik mavjud reallikdan haqqoniyroqdir. Real voqelikdagi tussizlikdan (bema`nilikdan) bezgan ijodkorlar, ko`pincha, o`tmishdan ma`ni izlashadi yoki voqea-hodisalar aksar uzoq, ekzotikaga boy yurtlarda kechadi.
Xuddi shu tarzda, romantizm adabiyoti tarixiy roman, gotika romani, sarguzasht romani, qahramon obrazi, yovvoyi tabiat go`zalligi, vayron qilingan qal`alar, dahshat, aql bovar qilmaydigan, avtobiografiyalarni rivojlantirdi va o`rta asr mavzularini oldi.
Romantik adabiyot ham mavzusini o`rganadi estetik nafaqat tabiatning, balki odamlarning ham go`zalligi. Bu, ayniqsa, ayol go`zalligining tavsiflari bilan to`g`ri keldi. Yozuvchilar romantik davr ayollarini sun`iy yoki cheklangan narsalardan ko`ra, tabiiy sevgilari uchun maqtashgan. Romantik davr yozuvchilari ijodiy ilhom yakka izlanishdan kelib chiqqan deb hisoblashgan. Ular yolg`izlikni anglatadimi yoki o`ylash va yaratish uchun juda zarur bo`lgan tinch joyni anglatadimi, ular yolg`iz qolish tuyg`usini nishonladilar.
Romantik davr adabiyoti ko`pincha ekzotik joylar va voqealarga yoki tarixiy narsalarga alohida e`tibor qaratadi. She`rlar va nasrlar antiqa buyumlar va dunyodagi qadimiy madaniyat sovg`alariga taalluqlidir va uzoq joylar bu davrning ba`zi adabiy asarlari uchun zamin yaratadi. Romantik davr yozuvchilari hissiyotning qorong`u tomoni va g`ayritabiiy sirlaridan yuz o`girmadilar. Ular hayot va o`lim o`rtasidagi ziddiyatni o`rganib chiqdilar. Ko`p qismlar bor Gotik motiflar, masalan, yaroqsiz holatdagi manor uylar, qorong`u va bo`ronli tunlar va boshqalar. Romantik davrdagi deyarli barcha adabiyotlarning yana bir muhim xususiyati - bu aniq hissiy tavsiflar. Ushbu davr she`rlari va nasrida taqlid va metafora misollari, shuningdek, vizual tasvir va boshqa hissiy tafsilotlar mavjud. Shoirlar va boshqa yozuvchilar shunchaki narsalar haqida gapirishdan tashqari, romantik davrda yozilgan asarlarda o`quvchilarga narsalar va tevarak-atrofni his qilish, tatib ko`rish va teginish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni berishgan. Romantik shoirlar va nasr mualliflari ham foydalanganlar personifikatsiya ularning ishlarida. Siz qushlar va hayvonlardan tortib tabiat hodisalari yoki jihatlarigacha bo`lgan narsalarni personifikatsiya qilish misollarini ko`rishingiz mumkin. Ushbu asarlar hatto sevgi kabi hissiyotlarni yoki o`lim kabi holatlarni aks ettiradi. Romantik davr adabiyotining ko`plab asarlari chuqur shaxsiydir va ular ko`pincha yozuvchining o`zini o`zi o`rganishadi. Ushbu harakatning o`ziga xos xususiyatlaridan biri hissiyot va ijodga berilgan ahamiyat edi va bu hissiy va badiiy asarning ko`p qismi manbai yozuvchining fonida va hayotiy muhitida edi.<sup>16</sup>
Romantizmning asosiy xususiyatlarini aniqlashdan oldin, u qachon san`atdagi asosiy tendentsiya bo`lganligini tushunishingiz kerak. Ushbu davrga xos estetika qat`iy normallashtirilgan klassizmga reaktsiya natijasida paydo bo`lgan. Vaqt nuqtai nazaridan, romantizm uslubi 18-asrning ikkinchi yarmida paydo bo`ldi va o`zini namoyon qildi. Boshqa yo`nalishlar singari, biz ko`rib chiqayotgan yo`nalish Evropada, ya`ni Germaniyada shakllana boshladi, u erda u Angliya, Fransiya, Italiya va oxir-oqibat Amerikaga tarqaldi. Romantizm estetikasi nihoyat shakllanganidan so`ng, tendentsiya deyarli butun dunyoga tarqaldi. N.Shukurov va boshqalarning “Аdabiyotshunoslikka kirish” kitobida romantizmga quyidagicha taʼrif berilgan: Romantizm voqelikni aks ettirishning o`ziga xos ijodiy metodidir. Romantizmda hayot voqealarini o`z formasida tasvirlash prinsipi emas, balki yozuvchi idealiga mos keladigan xayoliy obrazlar, xayoliy voqealar yaratish prinsipi hukmron bo`ladi. Romantizm yozuvchining hayot haqidagi ideallarini ko`proq umumlashtiradi. Bu metod asosida yaratilgan asarlaridagi qahramonlarning aksariyati g`ayri tabiiy, mo`jizaviy kuch-qudrat egasi qilib tasvirlanadi.¹⁷
Quyida romantizmning asosiy xususiyatlari keltirilgan;

• 
  Asarlar hissiyot va hissiyotlarning muhimligini ta`kidlaydi.
  
• 
  Bu aqlni rad qilishni namoyish etdi, buning uchun ijodkorlik, ishtiyoq va xayol ustun keldi.
  
• 
  Originallik o`rnatildi.
  
• 
  Sanoatgacha bo`lgan, millatchilik va an`anaviy tarixiy mavzular yoritib berildi.
  
• 
  Asarlar sirli mavzularga didni namoyish etdi.
  
• 
  Mualliflar idealizatsiya qilindi va ularning asarlari o`zlarining ilhomlari bilan va avvalgi yolg`izlikni talab qilmasdan tug`ildi, romantizm paytida badiiy ijodni professionallashtirishga qarshilik ko`rsatildi.
  
• 
  U she`riy va hikoya janrini rivojlantirdi.
  
• 
  Idealistik tasavvur taqdim etildi, unda inson doimo erkinlik va romantikani izladi.
  
• 
  Muhim mavzular sevgi, o`lim, tabiat, xarobalar, an`anaviy, erkinlik va umidsizlik edi;
  

Romantizmning asosiy xususiyatlaridan yana biri shundaki, bu davrni xavfsiz ravishda individual muallif deb atash mumkin. Lirika adabiyotga qaytadi, tuyg`u, ifoda musiqaga qaytadi va dinamikaga, hissiyotga, ma`lum bir asar rasmga qaytadi. Bundan tashqari, badiiy asarlarning mavzusi tubdan o`zgardi.
Jahon madaniyatidagi har qanday hodisa singari, romantizm ham falsafadagi muayyan qarashlarga tayangan. Yo`nalish butun dunyoga tarqalgan Germaniyada Gotlib Fixe va Immanuil Kant asarlari ana shunday asos bo`lib xizmat qildi. Ushbu davrdagi asosiy ta`limotlarning boshida ongning ijodiy imkoniyatlari muammosi turardi.
Ilgari yetakchi o`rinlarni egallab olgan Benedikt Spinoza, Jon Lokk va Rene Dekartning tushunchalari deyarli darhol fonda yo`q bo`lib ketdi va qattiq tanqid qilindi. Insonni aql-idrokka ega bo`lgan har xil iste`mol qiladigan ratsionalizm va ilohiylashish rivojlanayotgan yo`nalish uchun qabul qilinmaydigan bo`lib qoldi va sezgir odamni maqtashga yo`l qo`ydi.
Ushbu davr san`ati ijodkorlikni yuksaltiradi, uni boshqa hayotiy haqiqatlardan ustun qo`yadi. Romantizm davri asarlarining klassik qahramonini belgilaydigan narsa shu. Bu har doim butun dunyo bilan ziddiyatli, unga begona, kundalik kulrang va cheklangan hayotning qat`iyatli changalidan xalos bo`lishga intiladigan odam. Romantizm namoyandalari jamiyatdagi rangsiz hollarga qarshi oʻlaroq fantastika, xalq rivoyatlari, tabiat manzaralari, oʻtgan tarixiy kunlar, olis xalqlar va mamlakatlar turmushi, urfodatlari hamda xulqatvorlarini tasvir doirasiga tortdilar; katta ishqiy ehtiroslar va ruhiy hayot tasviriga alohida eʼtibor berdilar. Shu sababdan din, sanʼat va falsafaning romantizmdagi oʻrni va ahamiyati mislsiz darajada oshdi.
Adabiyotda romantizmning o`ziga xos xususiyatlari bir necha jihatdan namoyon bo`ladi. Avvalo, buni haqiqiy ijodkorlar, erkin, yuksak tabiat va filistlar deb ataladigan doimiy qarshilikka urg`u berish kerak.
Romantizm davrida yangi badiiy shakllar maydonga keldi. Tarixiy roman, fantastik qissa, liroepik doston janrlari, sahna sanʼatidagi islohotlar shu davrning ajoyib samaralaridir. Lirika xuddi shu davrda oʻzining ikkinchi bahorini kechirdi. Sheʼriy soʻzning yangiyangi maʼno qirralari kashf etildi va sheʼriy soʻz his va tuygʻu silsilalarini ifodalash uchun istioraviy vositalar bilan boyidi. Sheʼriyatda musiqiy va tasviriy ibtido oʻzaro uygʻunlashdi; sanʼat, falsafa va dinning omuxta koʻrinishlari paydo boʻlib, sanʼat turlarining oʻzaro yaqinlashish, oddiy hodisalar bilan gʻayrioddiy hodisalarning, komizm bilan tragizmning uygʻunlashish jarayoni avj oldi. Fantastikaga, hajviy mubolagʻalarga, shaklning oshkora shartliligiga moyillik R. namoyandalarining badiiy tasvirdagi oʻziga xosligini belgilovchi omillarga aylandi.
Adabiyotda romantizmning asosiy xususiyati, shuningdek, majburiy mistik, sirli element, haqiqatning ikkinchi rejasi mavjudligi bilan belgilanadi. Agar filologik terminologiyada ifoda etilgan bo`lsa, estetikaning ushbu tarkibiy qismini ikki tomonlama dunyo deb atash mumkin. Romantik qahramon har doim ba`zi bir qochish bilan ajralib turadi. Sehr va dunyoviylik bir vaqtning o`zida adabiy asarlar sahifalarida bir-biri bilan doimiy ziddiyatda yashaydi. Adabiyotda romantizmning o`ziga xos xususiyatlari mahalliy rang deb atalishda ham namoyon bo`ladi. Ushbu davr mualliflari juda faol ravishda folklorga murojaat qildilar, adabiyotda aks etgan tarixni, madaniyatni o`rganishdi. Ushbu davr adabiyotida shaharlar, ko`chalar, davrlar har doim aniq, aniq.<sup>18</sup>
Bu oqimning bosh xislati “idealga moslab hayotni qayta yaratish”dir, yaʼni orzu qilingan voqelikni tasvirlash, uni go`zal va mukammal hayot tarzida ko`rsatish, ana shu hayot qahramonlarining afsonaviy kuch-qudratga egaligini, mo`jizakorligini ideallashtirishdir, - deydi. Belinskiy oʼzining “Poeziyaning xil va turlarga boʼlinishi” asarida.
Insoniylikni ulug`lash, ezgulikni kuylash, muhabbat va sadoqatni yuksak darajada madh etish, unga ishontirish romantizmning eng xarakterli alomatidir. Unda hayotni judayam ko`tarinki ruhda, serjilo bo`yoqlarga boy tarzda, yorqin va nozik ifoda etish xislatga aylanadi va bu xislat kitobxon qalbini larzaga soladi.<sup>19</sup>
Romantik metodning asosiy xususiyatlaridan yana biri har qanday jamiyat (quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializm) ning insoparvarlikka qarshi g`oyasini doimo fosh etish va qoralashdir. Ijodda va hayotda erkinlik, shaxs ozodligi va komilligi uchun kurashdir. Bu xususiyat hamma romantik ijodkorlar faoliyatida pafos darajasiga ko`tarilgan.
Romantizmning asosiy xususiyatlari: haqiqatdan voz kechish, ijobiy idealni tasdiqlash, zamonaviylikdan qochish, haqiqatda ularni amalga oshirishning mutlaqo mumkin emasligi ongi bilan ideallarning mutlaq tabiati, o`tmishning hozirgi kunga qarama –qarshiligi, individuallik shaxsiyat sig`inishiga olib keldi. Romanizmning asosiy g`oyalari: bu harakat g`oyasi. Adabiyotda pochta vagonlari, sayohatlar, sargardonlar tasvirlari mavjud. Romantizmning yana bir belgisi tabiatga qiziqishdir. Romantiklar uchun tabiat sivilizatsiya muammolaridan xalos bo`lish orolidir. Tabiat romantik qahramonning notinch ruhini davolaydi. Adabiyotda badiiy nuqsonga yangilanishlar kiritiladi, yangi janrlar yaratiladi, masalan tarixiy romanlar, fantastik hikoyalar, lirik - epik she`rlar. Bu nafaqat san`atning sintezi, balki bir janrning boshqa janrga kirib borishi mumkin bo`ladi, fojiali va kulgili, baland va past aralash, shakllar konventsiyalarining yorqin namoyishi boshlanadi.
Shunday qilib, asosiy estetik tamoyil romantik adabiyot go`zallik timsoliga aylanadi. Romantik go`zallik mezoni - bu yangi, noma`lum. Noma`lum va noma`lum romantikaning aralashmasi ayniqsa qimmatli, ayniqsa ifodali vosita hisoblanadi.
Go`zallikning yangi mezonlaridan tashqari, romantik hazil yoki ironiyaning maxsus nazariyalari paydo bo`ldi. Ular ko`pincha Bayronda, Xoffmanda uchraydi, ular hayotga cheklangan nuqtai nazarni tasvirlaydi. Aynan shu kinoyadan keyin romantiklarning kinoyasi kuchayadi. Xoffmanning grotesk portreti, Bayronning shiddatli ishtiyoqi va Gyugodagi ehtirosning antitezasi bo`ladi.
Eng xilma-xil odamlarni ko`rsatish, hayotning barcha xilma-xilligini aks ettirish uchun kompozitorlar - romantiklar musiqiy portret san`atini tanladilar, bu ko`pincha parodiya va groteskka olib keldi.
Shunisi e`tiborga loyiqki, mualliflar hozirgi zamonga qaraganda tez-tez o`tmishdagi voqealarni tasvirlashga murojaat qilishgan. Deyarli har doim asarlarda kishi asar yozilishi va unda ko`rsatilgan voqealar orasidagi ma`lum vaqt masofasini sezadi. Hatto umuman xayoliy voqealar ko`pincha haqiqatga mos keladi, unga sho`ng`iydi.