Innovaciyalar ministirligi

1.3. Kaliyli tóginlerdiń ekologiyalıq máseleleri 
Kaliyli tóginler basqa mineral tóginler sıyaqlı awıl xojalıǵı eginlerinen 
ekologiyalıq taza ónimler óndiriste zárúr esaplanıp, onıń bir jıllıq islep shıǵarıw 
kólemi 12 mln. tonnanı quraydı. Bul tógin ósimlikler organizminde zárúrli turmıslıq 
processlerdi atqaradı. Mısalı, kletkanıń suw balanısın tártipke salıwda, suwıqqa hám 
ıssıǵa shıdamlılıǵın asırıwda, uglevodlardıń japıraqlarınan basqa organlarǵa aǵıp 
ótiwine, fotosintez procesin bir baǵitta barıwına, ósimlikler quramındaǵı azot hám 
fosfor muǵdarın toparlawda járdem beredi.
Ósimlik quramındaǵı kaliy muǵdarı 0.01 % ten 2-3 % ge shekem bolıp, bul 
kaliyli tógindi topıraqqa beriwde topıraq quramındaǵı háreketsheń kaliy muǵdarın 
qatań esapqa alıw kerek boladı. Sebebi 1 kg topıraq quramında 400 mg nan artıq 
kaliy bolsa, áyne topıraqqa beriw ushın joybarlastırılǵan kaliyli tóginiń muǵdarı 20-
40 % ke shekem kemeytiriledi. Ekologiyalıq kózqarastan topıraqtıń shorlanıwın 
kaliy emes, bálki kaliy xlor quramındaǵı xlor payda qıladı. Usınıń sebepinen de túrli 
dárejede kebirlengen yamasa shorlanıwǵa beyim bolǵan topıraqlarǵa kaliy xlor 
(KCl) emes, bálki kaliy oksid (K
2
O) duzınıń beriliwi maqsetke muwapıq bolıp 
tabıladı. Egerde topıraq quramı úyrenilmesden kaliy xlor (KCI) berilsa, xlordıń 
topıraqta jáne de kóbeyip ketiwi hám eginlerdi zıyanlanıwına sebep boladı. Kaliyli 
tóginlerdi agro-ximkartogrammalarǵa ámel etpesten topıraqqa beriw, ónimniń 
piship jetilisiwin keshiktiredi, sapasına unamsız tásir kórsetedi, ekologiyalıq 
tárepten qorshaǵan ortalıq, topıraq, hám suw háwizleriniń pataslanıwına sebep 
boladı. 

---

11
Mineral tóginlerdiń qorshaǵan ortalıqqa unamsız tásirin aldın alıw ushın 
tómendegilerge ámel qılıw usınıs etiledi: 
- mineral tóginlerdi arnawlı usınısnamalar tiykarında saqlaw;
- teleklerdi suw háwizleri hám xalıq turar orınlardan uzaǵıraqta qurıw; 
- tasıw hám qóllaw qaǵıydalarına qatań ámel qılıw; 
-mineral tóginlerdiń jıllıq normasın belgilewde tábiyiy geografiyalıq shara-
yat, topıraq ónimdarlıǵı hám joybarlastırılǵan jıllıq ónimdi qatań esapqa alıw; 
- jer astı grund suwınıń júzesin esapqa alıw; 
- tóginlerlerdi sebiwden aldın arnawlı qorǵaw kiyimlerinen paydalanıw. 
Awır metallardıń (mısalı, qorǵasın, kadmiy, mishyak, sınap) awıl xojalıǵı 
sistemasındaǵı tiykarǵı bólimleri tóginler, organikalıq shıǵındılar hám qosımsha 
sanaat ónimleriniń shıǵındıları esaplanadı. Organikalıq bolmaǵan tóginler, ásirese, 
awır metallardıń topıraqqa kiriwi ushın zárúrli jol bolıp tabıladı (1-keste).
1-keste