Innovaciyalar ministirligi

2.2. Mineral tóginlerdi óndirisinde texnologiyalıq processler 
Sanaattı kún sayın ósiwi hám awıl xójalıq ónimlerine talaptı asıwı menen 
mineral duzlarǵa mútájlik artıp baratır. Ásirese mineral duzlar xalıq xójalıǵın shiyki 
zat hám azıq ónimleri menen támiyinlewde, xalıq xójalıǵın jalpılay ximiyalastırıw 
úlken áhmiyetge iye. Mineral duzlar ishinde ásirese mineral tógin retinde 
qollanılatuǵın duzlardıń áhmiyeti úlken. 
Házirgi kúnde insaniyat aldındaǵı turǵan mashqalalardan biri azıq ónimleri 
hám sanaattı shiyki zat menen támiyinlew bolıp tabıladı. Derlik paydalanılatuǵın 
jerler házirgi dáwirde awıl xójalıq ónimler alıw ushın bánt desek boladı. Jerlerdi 
ózlestiriw derlikk sheshilmes mashqalaǵa aylandı desek boladı. Xalıq sanı kún sayın 
artıp baratır. Sonıń ushın xalıqtı azıq awqat ónimleri menen támiyinlew tek ǵana 
paydalanıwdı asırıw jolı menen orınlaw múmkin. Paydalanıwdı asırıwdıń birden-
biri tiykarǵı jolı mineral tóginler kóplegen óndirip shıǵarıwdan ibarat bolıp 
esaplanadi. 
Mineral tóginlerden paydalanıwdı asırıwǵa hám jerdiń ónimdarlıǵın asırıw-
da isletiletuǵın, quramında ósimlik ushın kerek bolǵan elementlerge iye bolǵan 
duzlarǵa aytıladı. 
Ósimlik tuqımaları túrli elementlerden quralǵan bolıp, onıń qurǵaq-lay 
bólegin 90 % ni karbon, kislorod, vodorod quraydı. Qalǵan 8-9 % ın bolsa azot, 
fosfor, kaliy, magniy, sera, kalsiy, temir payda qıladı. Bul tiykarǵı elementlerden 
tısqarı ósimlikti ómiri hám zat almasınıw procesin táminlew ushın kerek bólǵan 
elementlerden bor, mıs, molibden, kobalt, rux hám basqalar da zárúr elementler 
bolıp esaplanadı. Bul hámmesi bolıp 1-2 % ti shólkemlestirgeni sebepli mikro-
elementler dep ataladı. 
Ósimlik ósiw dáwirinde karbon, vodorod hám kislorodtıń tiykarǵı bólegin 
suwdan hám hawadan aladı, qalǵan elementlerdi bolsa topıraqtan aladı. Joqarı 
paydalanıw múmkinshiligi bolıwı ushın joqarıda kórsetilgen elementlerdi, topıraqtıń 
quramında jeterli bolıwı kerek. Ósimlik quramındaǵı har bir element ayriqsha 
áhmiyetga iye. Mısalı, azot, ósimlik quramındaǵı belok quramına kiredi. Belok 
protoplazma hám kletkalardi quraytuǵın element. Bir alım aytqanı sıyaqlı «Beloksız 
ómir joq, azotsiz belok joq», sonday eken azotsiz ómirdi elesletip bolmaydı.

---

19
Alyuminiy sanaatı bolsa kóbirek xlor, ftor, fosfor, kúkirt bolǵan sulfatlar, 
sulfidlar, uglerod hám azot oksidlerin shıǵaradı. Atmosfera hawasına qorǵasın, 
marganets, ftor sıyaqlı elementlerdi shıǵaratuǵın sanaat kárxanaları jaylasqan qala 
xalqı kóbirek flyuoroz, poliartirit, polinevrit sıyaqlı keselliklerge alıp keledi. 
Ózinden kóbirek shań ajıratıp shıǵaratuǵın cement, paxta zavodları átrapında 
jasawshı xalıq kóz, murın, tamaq, kekirdek hám bronx naylarına tán bolǵan 
keselliklerge ushıramaqta. Elektr stanciyalardan ajıralıp shıǵıp atırǵan kvarts 
shańları (qurım quramında 18,5-22,4 % ge shekem boladı ) pnevmokonioz, silikoz 
kesellikleri menen awırǵan nawqaslar sanınıń kóbeyiwine sebep boladı. S.Goldberg 
maǵlıwmatlarına qaraǵanda ıssılıq energiyası islep shıǵaratuǵın qala aymaǵındaǵı 
rayonlarda medicina qadaǵalawınan ótkerilgen mektep oqıwshılarınıń 60,2 % iniń 
ókpesinde ózgeris, 18,2 % de bolsa silikoz keselligine tán unamsız ózgerisler 
baqlanǵan. Áyne qala atmosferası hawasında usı kremniy qos oksidiniń muǵdarı 25-
32 % in payda etip ruxsat etilgen (REM) muǵdarınan asıp ketgen.
Atap aytqanda, derlik barlıq sanaat kárxanalarınan ajıralıp shıǵatuǵın iyis 
gazın (CO) insan seza almaydı, tek onıń muǵdarı qala atmosfera hawasında artıp 
ketkende hawa qapırıq bolıp, insandı dem alıwı qiyinlasıp, tez-tez bası awırıydı. 
Bunday jaǵday derlik barlıq qalalarǵa tán kesellik esaplansada, Nawayı, Almalıq, 
Shirshiq, Ahangaran sıyaqlı qalalarda jasawshılarda jáne de kóbirek ushraydı. 
Tarawdıń qánigeleriniń bergen maǵlıwmatına bola bul qalalar atmosfera 
hawasında ádetdegi qalalar hawasına salıstırǵanda ushraytuǵın ximiyalıq 
elementlerdiń muǵdarı 20 % ten artıq ekenligi baqlanǵan. N. Skvertsova 
izertlewleriniń gúwalıq beriwishe ókpe raginiń bas sebeplerinen biri atmosfera 
hawasınıń túrli ximiyalıq shıǵındılar menen pataslanıwı bolıp tabıladı. Haqıyqattan 
da xalıq aralıq den sawlıqtı saqlaw shólkemleriniń maǵlıwmatlarına kóre hár tórtew 
rak keselliginiń ushewi qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı menen baylanıslı eken. 
Ózbekstan gidrometeorologiya orayı bergen maǵlıwmatlarına bola, Nawayı, 
Almalıq, Shirshiq, Ferǵana, Uzın, Qóqan qalaları atmosfera hawasınıń zıyanlı 
elementler menen pataslanıwı boyınsha eń patas hawalı qalaları toparına kirgen. 
Ózbekstanda atmosfera hawasına shıǵıp atırǵan zıyanlı ximiyalıq element-
lerdıń muǵdarı 4 mln. tonnadan qashannan berli artıp ketti. Atap aytqanda, sonıń 

---

20
yarımı uglerod oksidleri, 15 % i uglerod shıǵındıları, 14 % i kúkirt qos oksidi, 9 % i 
azot oksidi, 8 % i qattı elementler hám qalǵan 4 % i ayriqsha ótkir záhárli 
elementlerden ibarat. Áne sol záhárli elementler tásirinen mámleketimiz qalaların-
da kesellikler 1,5-2,0 ese kóbeyip, bronxlardıń asqınıw keselliginiń úlesi sońǵı 20-
25 jılda 25 % ge arttı. Balalar organizminiń juqpalı keselliklerge qarsı gúres 30-42 
% ge tómenlep ketkenligi baqlanǵan. Shirshiq qalasında aq qan keselligi 5,6 ese, 
endokrin bez sisteması keselligi 2,5 esege, qan basımınıń asıwı 5,3 esege, júrek 
parogi keselligi 3,0 esege artqanlıǵı jazıp qoyıldı. Awıl xójalıǵınıń qorshaǵan 
ortalıqqa unamsız tásiri nátiyjesine tómendegilerdi sanap ótiw múmkin: 
1. Dıyxanshılıq ushın jaramlı bolǵan ónimli topıraqlar awıl xojalıq 
paydalanılıwınan shıǵıp ketedi; 
2. Qala hám qalalar qurılısınıń keńeyiwi menen usı aymaqtaǵı tábiyiy flora 
hám faunalar nabıt boladı ; 
3. Jaqın átrapdaǵı ashıq suw háwizleri pataslanıp jaramsız jaǵdayǵa kelip 
qaladı; 
4. Sanaat óndirisiniń keńeyiwi menen atmosfera hawası pataslanadı ; 
5. Qala xalqınıń kóbeyiwi menen bul qala aymaǵında jasaǵan túpkilikli 
otırıqshı xalıq kóbirek azap shegedi. Sebebi olar mal bagıw, qosımsha turar-jaylar 
qurıw múmkinshiliginen ayırıladı. 
6. Sanaattıń rawajlanıwı xalıqtıń kóbeyiwi menen qorshaǵan ortalıqtı hár 
túrlı shıǵındılar menen tez pataslanıwı áqibetinde hár qıylı juqpalı keselliklerge 
kóbirek shalınadı. 
7. Sanaat, mektep, joqarı tálim menen baylanıslı shawqımǵa tán kásip 
keselliklerine kóbirek shalınadı. 
8. Qalalar, awıllarda jasawshı xalıqqa salıstırǵanda átirapǵa bir az itibarsız, 
qatnasda boladı. 
Tógin tuwrı qollanılǵanda yamasa basqarılsa, eginler islep shıǵarıwdı 
jaqsılaytuǵın zárúrli element bolıp tabıladı, ol ósimliklerdiń artıwın kúshaytadı. 
Eger ol tuwrı isletilmese yamasa basqarılmasa, ol ósimlikler hám haywanlar 
ushın úlken joǵaltıwǵa alıp keledi, ol adamlarǵa da tarqaladı jáne bul qorshaǵan 

---

21
ortalıqqa zıyan jetkizedi. Bul bizdi tóginlerdiń qorshaǵan ortalıqqa tásirin talıqlawǵa 
alıp keldi. 
Tóginler hár qıylı sırtqı kórinislerde boladı, mısalı, ximiyalıq ónimler hám 
eski diywallar. azot sıyaqlı azıq elementler menen támiyinleydi hám tóginler otaqlar 
hám kesellikler qáwipinen qaramastan ósimliklerdiń artıwın asırıw ushın isletiledi. 
Organikalıq tóginler topıraqtı azıq elementlerı menen támiyinlew arqalı 
topıraq ónimdarlıǵın asıratuǵın tógin forması bolıp tabıladı. Jaylawlarda tarqalǵan 
ot shópler paydalı azot, kaliy hám fosfor islep shıǵaratuǵın tógindiń bir forması bolıp 
esaplanadı. 
Fosfor bolsa ósimliktiń ósiwinde, kóbeyiwinde qatnasıwshı element bolıp 
esaplanadı. Fosfor ósimlik ómiri ushın zárúr bolǵan fermentler, vitaminler quramına 
da kiredi. Ásirese ósimlik tuqımlarına quramalı beloklar retinde (nukleo-proteidlar) 
da qatnasadı. Fosfor ásirese dán ósimlikleri ushın, olardıń paydalılıǵın asırıwda 
quramındaǵı kerekli elementlerdi asırıwda zárúr elementlerinen biri esaplanadı. 
Tirishilik processlerinde kaliy elementiniń áhmiyeti úlken. Kaliy element 
almasınıw processin hám suw rejimin ustap turıwshı elementlerden biri bolıp 
tabıladı. 
Sonday etip joqarıda kórsetilgen ósimlik quramındaǵı 10 elementten 3 ewi - 
azot, fosfor, kaliy azıq retinde qóllaw maqsetke muwapıq, qalǵan elementler bolsa 
topıraqta jeterli muǵdarda ushıraydı. Sonıń ushın sol 3 element azıq retinde isletiledi 
hám olardıń duzları bolsa mineral tóginler dep ataladı.