Innovaciyalar ministirligi

Zıyanlı elementlerdiń kaliy tóginindegi muǵdarı (mg/kg) 
Tóginler 
Pb 
Cd 
Al 
Hg 
Cr 
KCl 
6.5 
0.2-0.3 
1.3-7.7 
- 
- 
K2SO4 
12.0 
1.00 
0.2 
0.075 
0.25 
Kaliy duzı 
4.0 
0.09 
2.6 
- 
- 
40% li kaliy duzı 
4.5 
0.16 
4.1 
- 
- 
Qorshaǵan ortalıqtı ximiyalıq elementler menen pataslanıw dereklerine, 
tiykarlanıp, metal islep shıǵarıw sanaatı shıǵındıları, túrli janar maylardıń janıw 
ónimleri, avtomobil tútinleri hám shıǵındı gazler, awıl xojalıǵında isletiletuǵın 
ximikatlar hám basqalar kiredi. Qorshaǵan ortalıqqa hám álbette, insan den sawlıǵı 
ushın eń qáwipli bolǵan elementlerge: sınap, qorǵasın, kadmiy, mishyak, selen, ftor 
sıyaqlılar kiredi. Olar ishinde oǵada qáwiplileri bolsa sınap, qorǵasın hám kadmiy 
esaplanadı. Ortasha esap kitaplarǵa bola, metallurgiya sanaatı hár jılı orta esapta 35-
40 tonna sınap, 850-900 tonna kobalt, 1500-2000 tonna rux hám 180-250 mıń 
tonnaǵa shekem misdi qorshaǵan ortalıqqa shıǵaradı. 

---

12
Shıǵındi islep shıǵarıw sanaatı qorshaǵan ortalıqtı pataslandıratuǵın tiykar-
ǵı tarmaqlardan biri esaplanıp, koks oshaǵına salınıp atırǵanda hám alıwshılarǵa 
tarqatılıp atırǵanda bir tonna ónim esabına ortasha, cianidler - 0,0005, ammiak - 
0,072, vodorod sulfide - 0,58, shań - 0,84, uglevodorodlar - 0,20 kg muǵdarda 
atmosferaǵa kóterilip unamsız tásir kórsetedi. 
Shoyın hám polat islep shıǵarıw processinde Marten oshaqlarında payda 
bolatuǵın bir tonna ónimge 8-12 kg shań, 2, 0-3, 0 kg iyis gazı, 1-1, 5 kg sulfid 
angidridi, 2-4 kg azot oksidleri shıǵındıları tuwrı keledi. 
Qorshaǵan ortalıqtı pataslandıratuǵın taǵı bir tarmaq ıssılıq elektr 
stanciyaları bolıp, elektr quwatı islep shıǵaratuǵın qazanlarda koks, gaz, mazut hám 
taskómir janadı. Taskómir quramındaǵı kúkirt muǵdarı 1-8 % bolıp, janǵanda 
ondaǵı kúkirttiń 10-12 % i tolıqlıǵınsha janbaydı. Janǵan 88-90 % hár qıylı 
elementler ximiyalıq processlerde hawa menen aralasıp, SO
2
, SO
3
gazleri 
jaǵdayında atmosfera hawasına kóteriledi hám hawada suwıp hawa quramındaǵı 
(N
2
O) suw menen óz-ara tásirlesip sulfid hám sulfat kislotalarǵa aylanadı hám 
kislotalı jawınlar formasında jerge túsip qorshaǵan ortalıqtı pataslaydı. Bul 
elementler bolsa, pútkil janlı tábiyattı, atap aytqanda, insandı hám ósimlikler 
dúnyasın nabıt etiwshi faktorlar bolıp tabıladı. 
1 kg taskómir quramında 4 % kúkirt bolsa, janar may janıwı ushın 20 m
3
hawa zárúr boladı, hawa quramına 40 gr kúkirt sıńedi odan 36 grammi jeńil 
ushıwshań kúkirt bolıp, 72 gramm sulfat angidrid payda etedi. Bul degeni hár 1 m
3 
atmosfera hawasında 7,2 gramm sulfid angidrid (SO
2
) bar bolıp esaplanadı. Sonıń 
menen birge taskómirdiń janıw processinde 30-35 % kúl hawaǵa shıǵadı. Áyne 
Angren hám Shıyrın qalalarındaǵı GRES ler bir keshe kunduzda bir neshe mıń 
tonnalap kómir jaǵadı. Mısalı, AQShdaǵı «elektrosite de frants» ıssılıq 
elektrostanciya kompaniyası bir keshe kunduzda 1, 7-2, 0 mıń, bir ayda 51-60 mıń 
tonnaǵa shekem kómir jaǵadı, aqıbette odan hár kúni 33 tonna sulfat angidrid hám 
250 tonna kúl hawaǵa kóteriledi. Sanaat óndirisiniń rawajlanıwı menen islep 
shıǵarıw kárxanaları bar bolǵan qala xalqı úlken azaplanıp atır. Atap aytqanda Nyu-
York qalasınıń hár 1 km2 maydanında bir ayda ortasha 20 -25, Tokıoda bolsa 50 
tonnaǵa shekem qurım jerge túsip atır. Londonda (1952 jıl ) bir hápte dawam etken 

---

13
ximiyalıq pataslanǵan (uwlı zatlanǵan ) rayon áqibetinde bir waqıtta 4 mıń kisi nabıt 
bolǵan bolsa, 1962 jıl dekabr ayında, áyne taǵı sol, London qalasında qurımnan 
záhárleniw 750 kisiniń turmısına shek qoydı. 
Reńli hám qara metallurgiya - qorshaǵan -ortalıqtı pataslandıratuǵın tiykarǵı 
tarawlardan biri bolıp, iri metallurgiya kombinatları bir-keshe kunduzda ortasha 
400-650 tonnadan 3 mıń tonnaǵa shekem hár qıylı ximiyalıq element, element hám 
shańlardı atmosferaǵa shıǵaradı. Atap aytqanda alyumin óndiristegi processlerde 
shiyki onimdi kúydiriw, usaqlaw waqtında, tiykarlanıp, hawaǵa gaz jaǵdayı daǵı 
ftorli gidrogen (HF) ftoridlar, alyuminiy, iyis gazı, uglevodlar, sulfat angidridi hám 
basqalar ajralıp shıǵadı. Mısalı, 1 tonna alyumin alıw ushın 35-48 kg ftor sarplanıp 
sonnan 60 -65% vodorod ftorid qorshaǵan -ortalıqqa tarqaladı. Ftor elementi 
qorshaǵan -ortalıqqa, tiykarlanıp, alyuminiy zavodınan shıqqan tútin hám 
shıǵındılar, sonıń menen birge, túrli pesticid hám de insektitsidlardan tarqaladı. Ftor 
metalloidlar ishinde eń aktiv (aktiv) hám basqa elementler menen eń ańsat 
reakciyaǵa kirisiwiwshi element bolıp, mikromiqdori tiri organizmler turmısı ushın 
júdá zárúr bolsada, biraq onıń makromiqdori turmıs ushın júdá qáwipli bolıp 
tabıladı. Ftorning joqarı koncentraciyası suyek hám tırnaqlardı mort etip, tishni tókib 
jiberedi, qan tamırlar iskerligin keskin buzadı. Topıraq mikroflorasiga, umirtqasiz 
haywan hám ósimliklerge unamsız tásir kórsetedi. 
Sınap - tiri organizmler ushın eń qáwipli ximiyalıq element bolıp, onıń metil-
sınap birikpesi (CN3 Hg) tábiyat daǵı anorganik birikpelerdiń anaerob sharayatında, 
organikalıq elementler menen tásirlesiwi nátiyjesinde payda boladı. Metil-sınap 
(CN3 Hg) oǵada qáwipli uwlı zatlı element bolıp, suw, topıraq, ósimlik hám basqa 
azıqlanıw shınjırları arqalı insan organizmine túsedi hám búyrek, bawır, hátte, 
miyaga kúshli tásir etip, nerv sistemasın isten shıǵaradı yamasa insan ólimine sebep 
boladı. 
Qorǵasın - ot-jem quramındaǵı 100 mg|kg qorǵasın haywanlar ólimine sebep 
boladı. Topıraq quramındaǵı qorǵasın birikpeleriniń organizmge ótip saqlanıw 
dawam etiw waqti, metilsimob birikpesine qaraǵanda uzaǵıraq bolıp, ol óz tásir 
kúshin bir neshe jıllarǵa shekem saqlap turadı. 

---

14
Topıraqta qorǵasındıń kóbeyiwi mikroorganizmler, jawın qurtılar hám 
kemiriwshilerdiń keskin azayıp ketiwine sebep boladı. Topıraqqa 0, 1-0, 5% 
qorǵasın qosılǵanda bakteriyalar kolonnasining rawajlanıwı 50-75% ga azayadı. 
Mishyak - topıraqqa, kómir kuli, metallurgiya hám mineral tóginler sanaatı 
shıǵındıları arqalı túsedi. Bul element júdá uwlı zatlı bolıp, áyne element menen uwlı 
zatlanǵan topıraqlarda jawın jawın qurtıları pútkilley qirilib ketedi. Topıraq 
quramındaǵı mishyakning muǵdarı 165 mg. /kg ga jetkende, áyne topıraqqa egilgen 
mákke ónim bermeydi. 1 kg topıraqtaǵı mishyakning muǵdarı júzden bir mg ga 
jetkende áyne topıraq mishyak menen oǵada uwlı zatlanǵan esaplanadı, ol jaǵdayda 
jetiwtirilgan ónimnen tutınıw etken organizm nabıt boladı. 
XIX ásir baslarınan qala qurılısı salasında arxitekturada jańa usıl hám usıllar 
qollanila baslandı. Maydanlar keń, qorshaǵanında danıqlı ansambllar, ımaratlardı 
tábiyat menen uyqaslashtirib qurıw, istiroxat baǵları, suw xavzalari jasıl otlaqlar, 
suw xavzalarining aylanba háreketlerin qurıwǵa itibar berildi. Mısalı, qala 
qorshaǵan -ortalıq kóz qarasınan bohavo bolıwı ushın Peterburg qalasında Neva 
dáryasınıń bes irmog'i qurılǵan bolsa, pútkil Moskva qalasın Moskva dáryası, pútkil 
Tashkent qalasın bolsa boz suw, salma dáryaları aylanıp qala hawasına mikro ıqlım 
berip turadı. 
Qala transportı -xalıq hám júklerdi qala aymaǵında hám de qala atrapında 
tasıytuǵın, sonıń menen birge, qala abadanshılıǵı menen baylanıslı islerdi 
atqaratuǵın transport túrleri kompleksi bolıp tabıladı. Qala xalqınıń tez pát penen 
ósiwi óz-ózinen qala aymaqların keńeytiwge, turar jaylardıń jumıs jaylarınan 
alıslasıwı, qala ishinde júk tasıw koleminiń artıp barıwı, qala transport quralları, jol 
imaratlarınıń relsli jollar, tunellar, kópirler, aspa jollar, stanciyalar, toqtap qalıw 
bándirgileri hám transport saqlanatuǵın (stoyanka) jaylar, pristan, qayiq stanciyaları, 
energiya menen támiyinlew quralları qurılıp, sonıń menen birge (elektr 
podstanciyalari, kabel hám kontakt tarmaqları, benzo kolonkalar); remont 
ustaxonalari hám zavodları ; depo hám garajlar; texnika xızmeti stanciyaları, 
avtomabil prokati punktleri, liniyali úskeneler, dispecherlik mekememesi qala 
transportı wazıypasına qaray adam, júk tasıwshı hám arnawlı kóliklerge bólinedi.

---

15