Innovaciyalar ministirligi

2.3. Tóginlerdi toparlarǵa ajıratıw 
Tóginler ózgeshelikine, quramına, islep shıǵarıw usılına hám kelip shıǵıw 
tariyxına qaray bir qansha toparlarǵa bólinedi. 
Tóginler tariyxıy kelip shıǵıwına qaray organikalıq, mineral, organomineral 
hám bakteriya tóginlerge bólinedi. 
Mineral tóginler quramına óndiriste sintez etilgen mineral elementler kiredi. 
Organikalıq tóginler toparına tezek, torf, topan, túrli sanaat shıǵındıları, quramında 
organikalıq elementlerge iye bolǵan azıq elementler kiredi. 
Organikalıq mineral tóginler dep organikalıq hám mineral tóginlerden 
tayarlanǵan qospanı aytıw múmkin. 

---

22
Bakteriyalıq tóginler aqırǵı waqıtta qollanıla baslandı, bular túrli 
mikroorganizmlerden quralǵan bolıp, olar topıraqtıń quramında azıq elementlerdi 
toplaw ózgeshelikine iye esaplanadı. 
Mineral tóginler quramındaǵı azıq zatlarınıń sanına qaray bir komponentli 
hám kóp komponentli tóginlerge bólinedi. Bir komponentli tóginler bir ǵana azıq 
zatlarına iye bolsa, kóp komponentli tóginler 2 hám odan artıq elementlerge iye 
boladı. Kóp komponentli tóginler óz gezeginde qospa hám quramalı tóginlerge 
bólinedi. Qospa tóginler bir qansha bir komponentli tóginlerdi aralastırıw arqalı 
alınadı. Mısalı, superfosfatdı ammoniy selitra menen qospası. 
Quramalı tógin bolsa ximiyalıq usıl menen sintez etilgen birden-bir 
elementke aytıladı. Mısalı ammofos, nitrofoska. 
Ónimdarlıqtı asırıw menen bir qatarda ónimdi jıynaw dáwirige shekem 
saqlaw, kesellikler, túrli zıyankesler menen gúresiw de úlken áhmiyetga iye. Bul 
maqsette awıl xojalıǵında túrli ximiyalıq ónimlerden paydalanıladı. 
Ósimlikler kesellikleri hám zıyanlı shibin sherkeyler menen gúresiw ushın 
isletiletuǵın ximiyalıq elementler pesticidler dep ataladı. Shibin shirkeyler menen 
gúresiwshi elementlerdi insektitsidler. Túrli keseliklar menen gúresiwshi 
elementlerdi bolsa fungicidler dep ataladı. 
Ósimliklerdiń rawajlanıwı, ósiw procesin tezletiw maqsetinde aqırǵı 
dáwirde stimulyator atı menen atalatuǵın preparatlardan paydalanıladı. Jabayı 
ósimlikler menen gúresiwshi ximiyalıq elementlerdi gerbinecidler dep ataladı, 
ósimlikler japıraǵın túsiriw ushın qollanılatuǵın elementlerdi defoliantlar dep 
ataladı. 
Oksidlew jolı menen kúydiriw joqarı temperaturalı hawa qatnasıwında ónim 
islep shıǵarıwǵa tiykarlanǵan. Mısalı, eki valentli temir oksidi (FeO) ni úsh valentli 
temir oksidine aylandırıw: 
6FeO+O
2 
= 2FeO x Fe
2
O
3
4FeO + O
2
= Fe
2
O
3
Xrom rudasındaǵı úsh valentli xromdı altı valentli xromǵa aylandırıwdı 
mısal qılıw múmkin. Kóbinese tábiyiy sulfid rudasın sulfat jaǵdayında oksidlew de 
joqarı temperaturada alıp barıladı: 

---

23
CuS + 1,5O
2
= CuO + SO
2
2SO
2
+0,5O
2 
⇄ 2SO
3
CuO + SO
3
⇄ CuSO 
Sulfidi eriwsheń jaǵdayǵa keltiriw ushın geypara jaǵdaylarda xlor birikpeleri 
menen kúydiriledi. Bul usıldı xlorli kúydiriw dep ataladı. Onıń ushın sulfid 
birikpeleri as duzı menen aralastırıp 550-6000 
0
C dárejede kúydiriledi. Nátiyjede 
ajralıp shıqqan SO
2
, Cl
2
hám NaCl metalloksidleri menen reaksiyaǵa kirisip 
xloridler payda etedi. 
Geypara kúydiriw processleri qaytarıwshı reaksiyalarǵa tiykarlanǵan boladı. 
Mısalı, tábiyatdaǵı fosforitlardan elementler fosforni alıw qaytarıw procesi menen 
ketedi. Qaytarıwshı reagent retinde kómir qollanıladı. Process kremniy qatnasıwında 
15000 
0
C temperaturada ketedi. 
Ca
3
(PO
4
)
2
+ 3SiO
2
= P
2
+ 5CO + 3CaSiO
3
Bul reaksiya nátiyjesinde gaz jaǵdayda elementar fosfor hám shlak payda 
boladı. Keyininen fosfordi suw menen islew nátiyjesinde termik fosfor kislotası 
alınadı. 
Kóp jaǵdaylarda túrli minerallar túrli ximiyalıq birikpeler menen joqarı 
temperaturada pisiriledi. Nátiyjede eriwsheń yamasa erimeytuǵın ónimler payda 
bolıwı múmkin. Mısalı, fosoritlerdi siltili metallar duzları menen pısırıw 
nátiyjesinde eriwsheń jaǵdayǵa kelgen termofosfat atı menen atalǵan fosfor tóginleri 
alıw múmkin: 
Ca
3
(PO
4
) + 2Na
2
CO
3
+ SiO
2
= 3CaNaPO
4 
+ CaSiO
3
+ NaF + 2CO
2
Termofosfatlardı islep shıǵarıw texnologiyası apıwayı bolǵanı hám sapasız 
fosforitler qóllaw múmkinshiligi bolǵanı sebepli sanaatda keń qollanıwı múmkin. 
Sonday qılıp qattı elementlerdi termik usıl menen qayta islew geterogen 
processler toparına kiredi. Reaksiya tikkeley qattı elementler bóleksheleri órtasında 
yamasa qattı bóleksheler suyıq hám gaz fazası menen ketiwi múmkin. 
Eki kristallik molekulaǵa kiriwshi element bir-biri menen ushrashqanda, 
ushırasıw noqatında reaksiya óniminen ibarat bólǵan monomolekulyar qatlam payda 
boladı. Kristal pánjere payda etken bóleksheler tulqin tárizli háreket etedi. 
Hárekettiń tezligi temperaturanıń asıwı menen tezlesedi. Sonıń ushın qattı 

---

24
bóleksheler Kristal pánjere terbelis amplitudasi qızdırılǵanda elementler almasınıw 
processi ketedi, yaǵnıy ishki diffuziya baslanadı. Bul baslanıw temperaturası 
reaksiyanı baslanıw temperaturasına teń boladı. 
Elementlerdiń pısıw processi bóleksheler sırtınıń jumsawı hám Kristal 
pánjere jemiriliwi nátiyjesinde boladı. Kóp anorganik duzlardıń pısıw temperaturası 
shama menen eriw dárejesinden 2 ese tómen boladı. Metal oksidleri ushın 0,8 ese 
tómen. Qansha kristal element mayda hám salıstırma maydanı kóp bolsa, sonsha tez 
hám ańsat pisedi. Pısıw procesi polimorf ózgerisler hám kapillyar adsorbsiyalangan 
suwdiń joǵalıp ketiwi nátiyjesinde da bolıwı múmkin. 
Pısken materiallardıń tiykarǵı qásiyetleri olardıń gewek hám bekkem bolıwı 
bolıp tabıladı. Gewek materiallar pısıwı nátiyjesinde gaz zatları payda boladı hám 
shiyki ónim mayda bólekshelerden ibarat element payda boladı. 
Joqarı temperaturada pısırılgen ónimler process nátiyjesinde jumsaǵan 
jaǵdayda bolıp, suwıwı nátiyjesinde qattı, kem gewek tas payda etedi. Bunı klinker 
dep ataladı. 
Pısıw processinde gaz hám suyıq faza payda bolmaǵan qattı fazadaǵı 
ximiyalıq reaksiyalardıń tezligi júdá az boladı. Sonıń ushın qattı elementler 
ortasındaǵı, yaǵnıy qattı fazada ketetuǵın reaksiyalardıń tezligi reaksiyaǵa 
kirisiwiwshi material bóleksheleriniń maydan sırtına baylanıslı. Bóleksheler bir-biri 
menen tikkeley kontaktda bolıwları zárúr bolıp tabıladı.