Innovaciyalar ministirligi

2.2. Tóginlerdi toparlarǵa ajıratıw…………………………..………….. 21 
JUWMAQ………………………………………………………….….….… 
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR…………………………...….….. 
25 
27 
 
 
 
 
 

---

3
KIRISIW 
Kurs jumisinıń akktuallıǵı: Ózbekstan Respublikası Prezidenti 
Sh.Mirziyoyev Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń 2022-2026-jıllarǵa 
mólsherlengen “Háreketler strategiyasin”da kórsetilgendey, awıl xojalıǵın 
rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri topıraq ónimdarlıǵın asırıw, jerlerdiń 
melioraciyalıq jaǵdayın qayta tiklew hám jaqsılaw, qollanılatuǵın mineral tógin-
lerden ilimiy tiykarlanǵan halda aqılǵa say normalardı qóllaw kerekligi uqtırıladı. 
Topıraqlardıń ximiyalıq elementler menen pataslanıwı olarǵa úlken zıyan 
jetkeredi. Qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwınıń zárúrli faktorı awıl xojalıǵın 
ximiyalastırıw bolıp tabıladı. Hátte mineral tóginler, eger nadurıs isletilse, 
ekonomikalıq tásir menen qorshaǵan ortalıqqa zıyan jetkeziwi múmkin. 
Awıl xojalıǵı qániygeleriniń kóplegen izertlewleri mineral tóginlerdiń túr-leri 
hám formaları topıraq ózgesheliklerine túrlishe tásir etiwin kórsetdi. Topıraqqa 
kiritilgen tóginler ol menen quramalı óz-ara tásirge kirisedi. Bul jerde barlıq túrdegi 
ózgerisler júz beredi, olar bir qatar faktorlarǵa baylanıslı: tóginler hám topıraqtıń 
qásiyetleri, hawa rayı sharayatı hám awıl xojalıǵı texnologiyası. Ayırım túrdegi 
mineral tóginlerdiń (fosfor, kaliy, azot) ózgeriwi qanday júz beriwine, olardıń 
topıraq ónimdarlıǵına tásirine baylanıslı. 
Mineral tóginler intensiv dıyxanshılıqtıń anıq nátiyjesi bolıp tabıladı. Mineral 
tóginlerden paydalanıwdan qálegen nátiyjege erisiw ushın olardıń jer júzlik 
paydalanılıwı hár bir kisi ushın jılına 90 kg bolıwı kerekligi haqqında esap-kitaplar 
bar. Bul jaǵdayda tóginlerdiń ulıwma islep shıǵarılıwı jılına 450-500 million 
tonnaǵa jetedi, usı waqıtta olardıń jer júzlik óndirisi jılına 200-220 million tonna 
yamasa bir kisige 35-40 kg/jıldı quraydı. 
Tóginlerden paydalanıwdı awıl xojalıǵı ónimi birligine energiya sarpın asırıw 
nızamınıń kórinislerinen biri dep esaplaw múmkin. Bul sonı ańlatadı, ónimniń 
birdey artıwın alıw ushın kóbirek muǵdarda mineral tóginler talap etiledi. Sonday 
etip, tóginlerdi qóllawdıń dáslepki basqıshlarında 1 ga ǵa 1 tonnadan kóbeyiwi 180-
200 kg azotli tóginlerdi kirgiziwdi támiyinleydi.
Mineral tóginler túrleri hám olardı islep shıǵarıwda qollanılatuǵın shiyki 
ónimniń túrleri kóp bolǵanı sebepli óndiriste túrli usıllar qollanıladı. Islep 

---

4
shıǵarıwda texnologiyalıq faktorlar kóp túrli bolǵanına qaramay, sxemaları bir qiyli 
texnologiyalıq processlerden ibarat. Bul processlerden eń áhmiyetli tárepleri 
tómendegiler: 
- Termik yamasa termoximiyalıq shiyki onimdi kúydiriw yamasa pısırıw. 
- Eritiw, kristallanıw, eritpelerdi qospalardan túrli usıllar menen tazalaw, 
qattı hám suyıq qospalardı aralastırıw, filtrlew, centrifuga usılları menen ajıratıw, 
puwlatıw jolı menen suyıq eritpelerin geweklestiriw hám basqalar.