Innovaciyalar ministirligi

Kurs jumısınıń maqseti: Házirgi kúnge awıl xójalıǵında tóginlerden esap-
siz paydalanıw tiykarında payda bólatuǵın ekologiyalıq mashqalalardı úyreniw. 
Kurs jumısınıń waziypası: Tóginlerden paydalanıw esabınan payda 
bolatuǵın ekologiyalıq mashqalalardıń keltirip shıǵaratuǵın keri aqibetlerin bilgen 
jaǵdayda tómendegilerdi máqset etip alınǵan: 
- Awıl xójalıǵında qollanılatuǵın tiykarǵı tógin túrleri hám olar haqqında 
ulıwma túsinikke iye bolıw; 
- Eń tiykarǵı paydalanılatuǵın mineral tóginler azot, fosfor hám kaliydıń 
ekologiyalıq máselelerin úyreniw; 
– Mineral tóginlerdi óndiriste texnologiyalıq processler tiykarında dúrıs 
qollanıw hám ziyanlı aqibetlerin saplastiriw shara ilajların islep shıǵıw; 
-Tóginlerdi qollanıw hám olardan dúrıs paydalanıw ushın olardı toparlarǵa 
ajıratıw máselelerine teoriyalıq jandasıw hám taǵı basqa waziypalar belgilengen. 

---

5
I.BAP. TÓGINLER, HÁM TÓGINLERDEN PAYDALANIW 
1.1. Tógin túrleri hám olar haqqında ulıwma túsinik 
Tóginler eginlerdi azot, fosfor, kaliy sıyaqlı qosımsha azıq elementler derek-
leri menen támiyinlew, ósimliklerdiń ósiwi hám zúráátliligin asırıw ushın isletiledi. 
Olar ósimliklerdiń ósiwi ushın paydalı bolsa da, tábiyiy azıq hám mineral biogeo-
ximiyalıq cikldıń buzılıwı insan hám ekologiya ushın qáwip tuwdırıwı múmkin. 
Tógin - bul jasalma bolıwı múmkin bolǵan elementden ibarat tábiyiy ximi-
yalıq elementler sıyaqlı kaliy (K), topıraqqa qollanılatuǵın azot (N) hám fosfor (P). 
ósimliklerdiń ósiwi hám ónimdarlıǵın asırıwǵa járdem beredi (1-súwret). 
Topıraqtı tóginlew (1-súwret). 
Tóginler dúnya boylap ósimliklerdiń rawajlanıwın saqlaw hám awıl xojalı-
ǵı atızlarında kóbirek ónim alıw ushın isletiledi. 
Usınıń menen birge, tóginlerdi tómendegi ush taypaǵa bolıw múmkin: 
1. Organikalıq tóginler (tezek hám kompost) bul túrdegi tógin haywanlar-dıń 
shıǵińdısınan hám ósimlik yamasa haywanlardıń bóleklengen qaldıqlarınan islep 
shıǵarıladı. 
2. Sanaat tóginleri (ammiakli selitra, ammoniy fosfat, karbamid) bul tóginler 
ximiyalıq reakciyalar arqalı sanaatda adamlar tárepinen islep shıǵarıladı. 
3. Mineral tóginler (kaliy hám fosfor) qorshaǵan ortalıqtan qazıp alınadı hám 
isletiwden aldın maydalanadı yamasa ximiyalıq islew beriledi. 
Tóginlerdiń normadan ziyat qollanılǵanda qorshaǵan ortalıqqa tómendegi-
she tásir qiliwi múmkin: 
- Kisloroddıń azayıwına alıp keledi;

---

6
- Topıraq sapasın tómenletedi; 
- Suw háwizinde jasıl qaplamanıń kólemin asıradı;
- Insan salamatlıǵına keri tásir etedi;
- Dúnya boylap ıqlım ózgerislerine alıp keledi; 
- Ósimlik hám haywanlardıń ósiwin tezlestiredi; 
- Qorshaǵan ortalıqqa ziyan jetkizedi. 
Bul tóginlerdiń qorshaǵan ortalıqqa unamsız tásirinen biri topıraqqa 
qollanılǵan fosfat hám nitratlı tóginler jawın sebepli teńiz yamasa okeanga túsip, 
tóginnen payda bolǵan azıqlar esabına qorshaǵan ortalıqqa zıyan jetkeredi hám 
mikroblardıń kóbeyiwine alıp keledi. 
Mikroblardıń tez pát penen rawajlanıwı hám kóbeyiwi nátiyjesinde okean-
da kisloroddıń eriw tezligi páseyedi.
Okeandagi kislorodtıń jeterli dárejede tarqalıwı balıq sıyaqlı suwdaǵı 
haywanlardıń óliwine alıp keledi. Bul suw ortalıǵınıń ziyan kóriwi suw sapasın 
tómenletedi jáne bul qorshaǵan ortalıqtı pataslandıratuǵın qáweterli jaǵday bolıp 
tabıladı. 
Topıraqqa hádden tıs kóp muǵdarda tógin qóllaw topıraq ónimdarlıǵına tásir 
etiwi múmkin, bul onıń ózgeriwine alıp keledi, bunıń nátiyjesinde topıraqtaǵı 
kislotalılıq dárejesi joqarı boladı. Bunday jaǵdayda, siz artıqsha tógin isletpewińizge 
isenim payda etiw ushın derlik hár 3 yamasa 4 jılda bir ret topıraq testin ótkeriw 
usınıs etiledi, biraq topıraqqa tuwrı muǵdarda qollanılıwı kerek. Topıraqtıń pH 
dárejesi 0 den 14 ke shekem, bunda 0 eń kislotalı, 14 bolsa eń siltili 7 neytral bolıp 
esaplanadı.
Tóginler quramında azot, metan, ammiak hám karbonat angidrid sıyaqlı 
ximiyalıq elementler bar. 
Bul gazler obyektlerden pútkil jıl dawamında shıǵarıladı, biraq ıssıxana 
gazleri qorshaǵan ortalıqta bar bolǵan dárejede támiyinlengen dástúr dawamında eń 
joqarı stavkalarda shıǵarıladı. Bunıń nátiyjesinde hawa rayı ózgerisleri hám global 
jılıw baqlanadı. 

---

7
Azottıń qosımsha ónimi azot oksidi bolıp, ol bul tógindi qorshaǵan ortalıq 
ushın júdá záhárli etedi. Bul faktlar qorqınıshlı aqıbetlerge jol qoymaw ushın 
múmkinshiligi barınsha tezirek zárúr sharalar kóriw kerek. 
Tóginler topıraqqa qollanganda eginler hám haywanlardı azıq elementlerı 
menen támiyinlew arqalı insan tutınıwı ushın global kólemde kóp muǵdarda azıq-
awqat islep shıǵarıwdı ańsatlastırdı, bul bolsa olardıń tez ósiwine múmkinshilik 
berdi. 
Tógin quramında bul planetadaǵı barlıq organizmlerdiń ósiwi ushın júdá 
zárúrli bolǵan zárúrli azıqlıq azot bar. Azot biz dem alıp atırǵan hawanıń shama 
menen 78 % in quraydı. Ósimlikler hám haywanlar hawadaǵı azot gazleri menen 
jasay almaydı, sebebi olar odan paydalanbaydi. Ósimlikler ósiwi ushın topıraqtaǵı 
azot elementlerine mútáj.
Topıraqta azotli (N) tóginlerden paydalanıw úlken mashqala tuwdırdı, bul 
bolsa atmosferanıń pataslanıwına járdem beredi. Azot oksidi, ammiak basqa azot 
oksidleri suwda nitrat penen pataslanıw máselelerin keltirip shıǵaradı. 
Ximiyalıq elementler sebepli tóginler payda boladı hám olar atmosferanı 
pataslaydı, bul bolsa hawanıń pataslanıwına alıp keledi. Bul tóginlerdiń qorshaǵan 
ortalıqqa eń zıyanlı tásirinen biri bolıp tabıladı.