Innovatsiya-ziyo

NUTQ, UNING SHAKLLARI, TURLARI VA USLUBLARI
1. Til va nutq. Nutqiy faoliyat.
2. Nutq shakllari.
3. Nutq uslublari.
4. Nutq turlari.
Tayanch tushunchalar: til, lison, nutq, nutqiy faoliyat, nutq 
shakli, nutq uslubi, nutq turi.
Til va nutq. 
Nutqiy faoliyat. 
Til muayyan tilda 
so‘zlashuvchilaming nutqiy qobiliyati va imkoniyati boTib, u 
tafakkumi shakllantirishga, bilimlami xotirada qat’iy sistemaga tizib 
saqlashga, axborot uzatish va qabul qilishga imkoniyat beruvchi eng 
muhim, bevosita va bilvosita muloqot qilish vositasi. Til lison, nutq va 
m e’yordan iborat boTadi.
Lison deyilganda ma’lum bir til jamiyatining barcha a’zolari uchun 
ajdodlar tomonidan tayyor holga keltirib qo‘yilgan, m a’lum bir tilda 
so'zlashuvchilar uchun umumiy va majburiy, fikmi ifodalash va boshqa 
maqsadlar uchun xizmat qiladigan so‘z va qo‘shimchalar hamda 
ularning o‘zaro birikish qoidalari. So‘z va qo‘shimchal^^iilarxung 
birikish qoidalari shu tilda so‘zlashuvchilaming ongidalfatslTaydi.
Internet saytlari:
1. www.ziyonet.uz
2. www.thinsan.com
3. www. uforum.uz
4. www.literature,uz
Reja:
17

---

Lison kishilaming so‘z va qo‘shimchalar zaxirasi hamda ulaming 
shu tilda so'zlami bog‘lab nutq so‘zlash malakasidir. Lison, umuman 
olganda, kishilaming nutq so'zlash imkoniyati hisoblanadi.
Nutq - kishilaming ongida mavjud lisoniy imkoniyatlami og‘zaki 
yoki yozma shakllarda voqelantirilishi. Masalan, aytgan yoki yozgan 
gaplarimiz nutq bo‘lib, u lisoniy bilim va malakamiz tufayli sodir 
bo‘ladi.
Me’yor lisoniy imkoniyatlami ishga solishimizda jamiyat 
tomonidan shakllantirilgan qoidalardir. Masalan, jamiyat qoidalari 
о 'Imoq so‘zi o‘mida vafot etmoq, ketmoq, kuni bitmoq, jorti uzilmoq 
ifodalarini ishlatishni qoidalashtirgan. Yoki biz bir o'rinda turq, boshqa 
o‘rinda jam ol so‘zini qo'llaymiz, ammo ulami noo‘rin ishlatsak, 
mulzam bo‘lamiz. M e’yor tildan foydalanishimizni tartibga solib 
turadi.
Nutqiy faoliyat tildan foydalanuvchilaming gapirish, nutq so'zlash 
bilan birga, tinglash jarayoni ham. Mashhur amerikalik notiq psixolik 
Deyl Kamegi “yaxshi suhbatdosh - yaxshi gapirishni emas, balki 
yaxshi tinglashni biladigan suhbatdoshdir” deganda aynan shu 
qobiliyatning insonda rivojlangan bo‘lishini nazarda tutgan edi.
Nutqiy faoliyat kundalik faoliyatimizning tarkibiy qismidir.
Nutq madaniyati kishilaming kundalik nutqiy faoliyati bilan 
aloqador. Adabiy tilning o‘zi nutq madaniyatini tashkil eta olmaydi. 
Adabiy tildan, uning madaniylashgan vositalaridan nutqiy faoliyatda 
foydalanilgandagina adabiy til nutq madaniyati vositasiga aylanadi. 
Masalan, hozirgi zamon o'zbek adabiy tihda ta’lim-tarbiya ishlari olib 
boriladi, ilmiy va badiiy adabiyotlar nashr etiladi, gazeta va jumallar 
chiqariladi. Radio va televideniye eshittirishlarida ushbu til 
m e’yorlariga amal qilinadi. Yozma nutqda o‘zbek tilining imlo 
qoidalariga, gapirganda esa, adabiy talaffuz talablariga rioya etiladi.
Adabiy nutq, uning yozma va og'zaki shakli me’yorlari bu tilda 
so‘zlovchilaming shaxsiy nutqlari va bu nutqlar yig'indisidan iborat 
bo‘lgan umumiy m e’yor sifatida namoyon bo'ladi.
Adabiy nutq madaniyatini egallashda tilga e’tibor, unga chinakam 
hurmat va muhabbat muhim rol o‘ynaydi. Adabiy nutq me’yorlarini 
shunchaki qiziqish va u bilan nomigagina shug‘ullanish bilan egallab 
bo‘lmaydi. Buning uchun shaxsning saviyasi yuksalishi, bilimi o ‘sishi 
ham talab etiladi. Shunga ko‘ra, adabiy nutq madaniyati nutqiy 
ko‘nikma, nutqiy malaka natijasidir. Nutq madaniyati malakasiga
18

---

adabiy til qoidalari, til bo‘yicha bilimlar, tajriba orqali erishiladi. Nutq 
madaniyati malakasi egallangan bilim, o‘rganilgan qoidalar emas, balki 
kishining ularga o‘z nutqiy faoliyatida amal qilishga, qo‘llashga erisha 
olgan ko'nikmasidir. Ko‘rinadiki, nutq madaniyati aniq nutqiy faoliyat, 
aniq nutqiy amaldir. Nutq madaniyati va nutqiy faoliyat uzviy bog‘liq. 
Madaniy nutq madaniy nutqiy faoliyat mahsulidir.
Shunday qilib, nutq madaniyatini egallash madaniy nutq 
ko‘nikmasini hosil qilish demakdir.