Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova
Download 3.77 Mb. Pdf ko'rish
|
ilovepdf merged (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5.1. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida ta’lim- tarbiya masalalari
- 5-Mavzu: Sharq Uyg‘onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji
|
qanday?
qanday? qanday? qanday? qanday? Sharq Uyg`onish davrida ilm-fan, madaniyat, ta’lim- tarbiya qanday taraqqiy etdi 117 Tayanch so‘z va iboralar: Sharq uyg‘onish davri, Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Kaykovus, ta’limiy-axloqiy asarlar: “Devonu lug‘otit-turk”, “Qutadg‘u bilig”, “Hibat ul-haqoyiq”, “Qobusnoma”. 5.1. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida ta’lim- tarbiya masalalari Ma’lumki, Sharq Uyg‘onish davrida ma’naviy-ma’rifiy sohada asosiy masala inson muammosi bo‘lgan. Shuning uchun ham ta’lim-tarbiya masalalariga katta e’tibor berilgan. Didaktik asarlarda Sharqqa xos bo‘lgan insonning axloqiy, ruhiy kamoloti, oliy darajadagi yuksalish muammosi yetakchi g‘oya bo‘lgan. Insoniylik, insonni ulug‘lash g‘oyasi ta’lim-tarbiyaga oid yaratilgan asarlarning asosiy o‘zagi sanalgan. Bu g‘oyani, ya’ni insonparvarlik g‘oyasini amalga oshirishning asosiy vositalari sifatida yuksak axloqiy odatlar, insoniy munosabatlar va xislatlarni tarkib toptirishga olib keluvchi ta’lim- tarbiyani amalga oshirish muhim masala qilib qo‘yilgan. Zero, insoniylik g‘oyasida yuksak axloqiy xislatlar ifodalangani uchun ham Sharq Uyg‘onish davri falsafasi va pedagogikasida ta’limiy-axloqiy yo‘nalish muhim ahamiyat kasb etdi. Axloq masalasi faylasuflarning ham, buyuk mutafakkirlarning ham, tarixchi-yu shoir hamda adiblarning ham birdek diqqat markazida bo‘ldi. Ta’limiy-axloqiy risolalar paydo bo‘lib, axloqning ham nazariy, ham amaliy 5-Mavzu: Sharq Uyg‘onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida ta’lim-tarbiya masalalari. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig” asari – pandnoma asar sifatida. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar. Kaykovusning “Qobusnoma” asarining tarbiyaviy ahamiyati. 118 masalalari tahlil etildi. “Qutadg‘u bilig”, “Axloqi Nosiriy”, “Qobusnoma”, “Hibbat ul-haqoyiq”, “Guliston”, “Bo‘ston”, “Axloqi Jaloliy”, “Axloqi Muhsiniy”, “Mahbub ul-qulub” kabi Yusuf Xos Hojib, Nasiriddin Tusiy, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz Koshifiylarning ta’limiy-axloqiy asarlari yuqorida ta’kidlaganimiz inson shaxsini ma’naviy-axloqiy shakllantirish muammosini hal etish sohasida yaratilgan sof pedagogik asarlar sifatida muhim ahamiyatga ega. Mazkur ta’limiy-axloqiy asarlarda insonning ma’naviy kamolga yetishida yuksak axloqqa ega bo‘lishi ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin, degan g‘oya ilgari surildi. Chunki biz nazarda tutayotgan davrdan boshlab savod o‘rgatish Qur’on va Hadislarni o‘rganish va ulardagi ko‘rsatmalarni o‘zlashtirib olib bilan birga olib borilgan. Shunga ko‘ra, Qur’on va Hadislardagi pand-nasihatlar ham olimlar, ham adiblar ijodiga ta’sir etgan. Hadislarning ta’siriga sabab umuminsoniy fazilatlarga alohida urg‘u berilgan. Ularda ilgari surilgan musulmonlikning muhim xislatlari: halollik, saxovat, himmat, mehru-oqibat, ehson, sharm-hayo, ilm izlash, muomala qoidalari, axloq mezonlari va boshqalar o‘z ifodasini topgan va Sharq adabiyotiga, jumladan, ta’limiy-axloqiy asarlarga ta’sir etgan. Ta’limiy-axloqiy asarlar bevosita Hadislarda ilgari surilgan g‘oyalar asosida yaratildi. Hadislar ta’siri Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asaridan boshlanib, Kaykovusning «Qobusnoma», Ahmad Yugnakiyning «Hibbat ul- haqoyiq», Sa’diyning «Guliston», Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub» va boshqa asarlar negizida ko‘rinadi. Ham g‘oya, ham mazmun, ham shakl buning dalilidir. Masalan Qur’onda ham, Hadislarda ham, ta’limiy-axloqiy dostonlarda ham ilm ta’rifi bilan birga, xulq-odob qoidalari, turmush odobi yoritiladi. Xullas, Sharq ta’lim-tarbiyasida ilmni targ‘ib etish, xulq-odob qoidalari islomiy tamoyillarga asoslangan, ta’limiy-axloqiy asarlardagi mundarijalarning o‘xshashligi ular tayangan ma’naviy zaminga bog‘liqdir. 119 Millat tarbiyasi hamma zamonlarda ham eng dolzarb masala bo‘lib, Sharq mutafakkirlari farzand tarbiyasiga alohida e`tibor berib kelganlar. Turkiy xalqlarning tarixini yorituvchi qadimgi manbalarda pand-nasihat va o‘gitlar etilgan asarlar ham ko‘plab uchraydi. Xalqimizning ta’lim - tarbiyaga oid qarashlari ulug‘ olim, mutafakkir Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk”(Turkiy so‘zlar lug‘ati) asarida keng bayon etilgan. Alloma mazkur asarni 11-asrning 2-yarmida (1076-1077) yillarda yozgan. “Devonu lugʻotit turk” (arabcha: كرتلا تاغل ناويد; tarjimasi “Turkiy soʻzlar devoni”) turkiy tillar haqidagi qomusiy asar Markaziy Osiyoda va Gʻarbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urugʻ va qabilalar, ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli maʼlumotlar yozib qoldirilgan. “Devonu lugʻotit turk”ning qoʻlyozmasi 1914- yil Turkiyaning Diyorbakr shahridan topilgan. 319 sahifali bu qoʻlyozma hozirgi Istanbulda saqlanadi. Geograf olim H.Hasanov shunday misol keltiradi: 1914 yil Turkiyaning Diyorbakir shahrida bir beva xotin pulga muhtoj bo‘lib, kitob do‘koniga eski qo‘lyozmani keltiradi va 30 liraga sotishini aytadi. Ammo bu narxga kitobni hech kim olmaydi. Bir kun do‘konga keksa kitob muxlislaridan Ali Amiriy kirib qoladi va bir do‘stidan qarz olib, kitobni sotib oladi (Ali Amiriy 1857-1924 yillarda yashagan, o‘z shaxsiy kutubxonasida 15 mingga yaqin kitob yig‘ib, hammasini Shayx Fayzulloh madrasasiga hadya etgan. Keyinchalik bu kitoblar Fotih kutubxonasi - milliy kutubxonaga o‘tkazilgan). Bu kitob Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asari edi. Download 3.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|