Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

1.4. Ta’lim-tarbiya va pedagogika tarixini davrlashtirish 
muammolari. 
Ma’lumki, pedagogik-tarixiy hodisalarni o‘rganish masalasida fanda turli 
xil yondashuvlar vujudga kelgan. Ayrim olimlar tarbiyani biologik hodisalar 
qatoriga kiritadi va tarbiya tarixini inson zotining evolyutsion rivojlanishi nuqtai 
nazaridan talqin etadi. Ba’zilar pedagogika tarixi ta’lim-tarbiya nazariyasi va 
amaliyotini falsafiy-axloqiy jihatdan bayon etadi. Ba’zi olimlar ta’lim-tarbiya 
nazariyasini inson madaniyatining tarkibiy qismi sifatida tahlil etsalar, ko‘pchilik 
olimlar pedagogik nazariyalar va amaliyotni ilohiy ta’limotlar asosida tahlil 
qilganlar. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Yevropada yashagan olimlar 
tarbiyaga jamiyatni, shaxsni o‘zgartirish quroli sifatida qaraganlar. 
Moddiy olam dunyoni anglash, ilmiy bilishda tarixiylik tamoyiliga amal 
qilinadi va ijtimoiy hodisalar atroflicha, yaxlit hamda rivojlanish jarayonida 
o‘rganiladi. Bunday yondashuv pedagogik hodisalarning mohiyati va aloqalarini 
u yoki bu tarixiy davr xususiyatlari bilan bog‘liq holda o‘rganishga, ta’lim-
tarbiya tizimi va ta’lim-tarbiya an’analari bilan, o‘tmishda (o‘sha davrda) 
yashagan allomalar va pedagoglarning pedagogik qarashlarini falsafiy ta’limiy-
axloqiy g‘oyalari bilan bog‘liq holda o‘rganishga imkon beradi. 
Pedagogika tarixi – ta’lim-tarbiyaning tarixiy tajribasini, jahon 
madaniyatini rivojlanishi (sivilizatsiyasi, ya’ni tamadduni)ni hozirgi zamon 
bilan, har bir xalq madaniy va pedagogik fikrlari taraqqiyotini butun 
insoniyatning sivilizatsiyasi (tamadduni) bilan uzviy bog‘liq holda o‘rganishni 
taqozo etadi. Pedagogik-tarixiy hodisalar, g‘oyalar, nazariyalar, qarashlarni 
bayon etish mantiqi va xarakteri pedagogika tarixi fanini talabalar tomonidan 
oson o‘zlashtirishiga imkon yaratadi. 
Pedagogika tarixini davrlashtirishda bir qator olimlarimiz turlicha 
yondashganlar. Jumladan, taniqli pedagog olim Malla Ochilovning 
ta’kidlashicha, O‘zbekistonda pedagogika tarixini yaxlit, yagona madaniy, 
pedagogik tarixiy jarayon sifatida yoritishni quyidagicha beshta davrga 
bo‘lganlar: 

---

13 
1. Qadimgi zamonlardan arablar istilosigacha (VII asrgacha) bo‘lgan davr. 
2. VIII asrdan XIX asr o‘rtalarigacha – Turkistonni chor Rossiyasi 
tomonidan bosib olinguncha o‘tgan davr. 
3. XIX asrning 60-yillaridan XX asr boshlarigacha o‘tgan davr. 
4. 1917-20-yillardan (oktyabr inqilobidan) 1991 yilgacha o‘tgan davr. 
5. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishgan va hozirgi kunda 
pedagogik-tarixiy rivojlanish davri. 
Pedagogika fanlari doktori, professor Bekzod Xodjayev pedagogika 
tarixini o‘rganishga doir eng keng tarqalgan davrlashtirish quyidagicha: 
1) 
eng qadimgi 
davrlardan O‘zbekiston Respublikasi 
mustaqillikka 
erishgunga qadar; 
2) 
mustaqillikka 
erishilgandan 
to 
hozirgi 
kungacha 
O‘zbekistonda pedagogik fikrlar rivoji; 
3) 
jahon pedagogik fikrlari rivoji (eng qadimgi davrlardan hozirgi 
kungacha) uch bosqichini ko‘rsatib o‘tgan. 
Shuningdek, B. Xodjayev pedagogika tarixini insoniyat tarixi bilan 
bog‘liqlikda o‘rganish maqsadga muvofiqligini ta’kidlagan holda quyidagicha 
davrlashtirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi: 
1) 
eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar; 
2) 
VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O‘rta Osiyoda tarbiya, 
maktab va pedagogik fikrlar; 
3) 
Sharq Uyg‘onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi; 
4) 
XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movarounnahrda tarbiya va 
maktab; 
5) 
XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movarounnahrda pedagogik 
fikrlar rivoji; 
6) 
XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik 
fikrlar rivoji; 
7) 
XIX asrning 2-yarmi – XX asr boshida Turkiston o‘lkasida tarbiya, 

---

14 
maktab va pedagogik fikrlar; 
8) 
1917-1991-yillarda 
O‘zbekistonda 
ta’lim tizimi 
va 
pedagogik fikrlar rivoji; 
9) 
Mustaqil O‘zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik 
fikrlar rivoji; 
10) 
eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika 
fanining rivojlanish tarixi; 
11) 
XIX asrning 2-yarmi – XX asrda jahon pedagogika faning rivoji; 
12) 
hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani 
rivoji.